Όργανα και οργανοποιοί
Koρυφαίο επίτευγμα της εποχής Μπαρόκ δεν ήταν μόνο η γέννηση της όπερας, αλλά και η ανάπτυξη της μουσικής «χωρίς λόγια», δηλ. της μουσικής που παίζεται από όργανα χωρίς να εξαρτάται από ένα γραπτό κείμενο (στίχους ή λιμπρέτο). Παρόλο που μουσικά όργανα υπήρχαν σε όλες τις εποχές, καθώς και δεξιοτέχνες μουσικοί που τα έπαιζαν, τα πρώτα δείγματα μουσικής γραφής για αυτά εμφανίζονται τον 16ο αιώνα. Αρχικά ωστόσο οι συνθέτες σπάνια μας λένε για ποιο όργανο έγραφαν τη μουσική τους, ενώ από το Μπαρόκ και ύστερα όλο και πιο συχνά υποδεικνύουν συγκεκριμένα μουσικά όργανα καθώς και συνδυασμούς οργάνων. Σ’ αυτό βοήθησε και η ανάπτυξη της οργανοποιίας, που από το 1650 μέχρι το 1750 γνωρίζει τον «χρυσό αιώνα» της. Στα ιταλικά εργαστήρια της Κρεμόνας οργανοποιοί σαν τον Στραντιβάρι, τον Γκουαρνέρι και τον Αμάτι κατασκευάζουν βιολιά ανυπέρβλητα σε ποιότητα και ηχητική απόδοση.
- Βιολί από το εργαστήριο του Στραντιβάρι ©. Ένα Strad κατασκευασμένο το 1693.
- Βιόλα ντα γκάμπα κατασκευασμένη το 1693 ©. Η βιόλα ντα γκάμπα ήταν πολύ δημοφιλές έγχορδο την εποχή Μπαρόκ.
Ένα «Τρίο» για τέσσερις μουσικούς!
Ένα από τα πρώτα είδη οργανικής μουσικής που αναπτύχθηκε ονομάστηκε sonata από το ιταλικό sonare, δηλ. παράγω ήχο με όργανα. Ένας σημαντικός (τι άλλο;) Ιταλός μουσικός, ο Αρκάντζελο Κορέλλι, καθιέρωσε την τρίο σονάτα, γραμμένη για δύο μελωδικά ψηλά όργανα και ένα βαθύ: ο πιο συνηθισμένος συνδυασμός ήταν δύο βιολιά και ένα τσέλο που έπαιζε το συνεχές βάσιμο (basso continuo). Πολλές φορές ένα πληκτροφόρο όργανο ή ένα λαούτο ενίσχυε το continuo παίζοντας τις συγχορδίες, και έτσι οι τρίο σονάτες είχαν τέσσερις αντί για τρεις εκτελεστές! Ανάλογα τι σκοπό εξυπηρετούσαν, οι τρίο σονάτες ήταν δύο ειδών: η εκκλησιαστική σονάτα (sonata da chiesa) και η σονάτα δωματίου (sonata da camera), πιο ελαφριά σε ύφος, για κοσμικές περιστάσεις. Και τα δύο είδη παίζονταν στα παλάτια των αριστοκρατών (αν και η da chiesa μπορεί να ακουγόταν και στην εκκλησία) και στην πραγματικότητα λίγο διέφεραν μουσικά.
- Όργανα μπαρόκ του 18ου αιώνα ©: φλάουτο με ράμφος, βιολί, λαούτο (η πλάτη) και κορνέτο.
- Αρκάντζελο Κορέλλι, Τρίο σονάτα αρ. 4 σε ρε μείζονα, έργο 4 (Adagio και Gigue). Nicolas Kynaston, εκκλησιαστικό όργανο, Μικαέλα Μητροπούλου, βιολί, Γιώργος Παπαδόπουλος, βιολί. Ημ/νία συναυλίας 4/2/2001
- Ένα τσέμπαλο κατασκευασμένο το 1643 ©. Το τσέμπαλο έπαιζε συχνά το basso continuo, αλλά συχνά και δεξιοτεχνικές συνθέσεις.
Μουσική και χορός
Ο χορός ήταν πάντα σημαντική εκδήλωση της ανθρώπινης ζωής και το Μπαρόκ δεν ήταν εξαίρεση. Μάλιστα οι λαϊκοί χοροί, με τους χαρακτηριστικούς ρυθμούς τους, έδωσαν έμπνευση στους συνθέτες να γράψουν κομμάτια όπου εναλλάσσονταν διάφοροι χοροί. Αυτά τα μουσικά έργα ονομάζονται σουίτες (suites), δηλ. διαδοχή από χορούς, που συνήθως παρουσιάζονται ανά ζεύγη (αργό-γρήγορο) και προορίζονται για ένα ή περισσότερα όργανα. Πολλές φορές υπάρχει και μια εισαγωγή (ουβερτούρα) πριν ξεκινήσουν οι χοροί, που έχει επιβλητικό και αργό ρυθμό. Τέτοιες εισαγωγές πρωτοχρησιμοποιήθηκαν στις γαλλικές όπερες (γαλλική ουβερτούρα) για να συνοδεύουν τον βασιλιά, καθώς οδηγείται με μεγαλοπρέπεια προς τη θέση του για να αρχίσει η παράσταση.
- Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ, Σουίτα αρ. 1 σε ντο μείζονα (Ουβερτούρα και Κουράντ). Ορχήστρα «Μπαχ» του Γκεβάντχαους της Λειψίας. Μουσική διεύθυνση: Professor Christian Funke. Ημ/νία συναυλίας 31/10/1999
Άκουσε τα πρώτα μέτρα από την εισαγωγή στην ορχηστρική σουίτα του Μπαχ καθώς και τον ζωντανό ρυθμό του πρώτου από τους 6 χορούς που ακολουθούν (Κουράντ).
- Λαïκός χορός 16ος αιώνας.
- Αριστοκρατικός χορός, 17ος αιώνας ©.
Άλλα είδη οργανικής μουσικής
Εκτός από μουσική για τα δημοφιλή έγχορδα, οι συνθέτες γράφουν τώρα και για πληκτροφόρα όργανα όπως το τσέμπαλο και το όργανο. Το τσέμπαλο όχι μόνο αποδίδει το συνεχές βάσιμο, αλλά γίνεται και όργανο δεξιοτεχνικό στα χέρια συνθετών όπως ο Ντομένικο Σκαρλάττι, η γαλλίδα Ελιζαμπέτ-Κλωντ Ζακέ ντε λα Γκερ και ο Φρανσουά Κουπρέν: τοκάτες, φαντασίες, πρελούδια έχουν έντονο αυτοσχεδιαστικό χαρακτήρα, πολλά μελωδικά στολίδια και υπερβολή στη λεπτομέρεια, όπως αρμόζει στην μπαρόκ αισθητική. Η τοκάτα για όργανο, που παιζόταν συνήθως στην εκκλησία, έγινε πολύ δημοφιλής στη Γερμανία από τον Ντήτριχ Μπουξτεχούντε (Dietrich Buxtehude, 1637-1707).
- Ελιζαμπέτ-Κλωντ Ζακέ ντε λα Γκερ, Σουίτα σε ρε ελάσσονα για τσέμπαλο (Gigue). Κατερίνα Κτώνα, τσέμπαλο. Ημ/νία συναυλίας 10/3/1996. Προσέξτε τα μουσικά «στολίδια», χαρακτηριστικά της γαλλικής μουσικής για τσέμπαλο.
- Ντήτριχ Μπουξτεχούντε, Πρελούδιο και Φούγκα σε φα δίεση ελάσσονα. Nicolas Kynaston, εκκλησιαστικό όργανο. Ημ/νία συναυλίας 20/4/2003. Προσέξτε τον ελεύθερο, δεξιοτεχνικό χαρακτήρα του Πρελούδιου και τις εισόδους του θέματος από τις διάφορες φωνές στη Φούγκα (1’45’’).
- Το στρίβειν δια του αρραβώνος. Ο νεαρός Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ περπάτησε 400 χιλιόμετρα για να γνωρίσει τον διάσημο οργανίστα Μπουξτεχούντε. Λέγεται επίσης πως, όταν ήρθε η ώρα να διαδεχτεί τον Μπουξτεχούντε σαν οργανίστας της εκκλησίας του Λύμπεκ (Lübeck) άλλος νεότερος συνθέτης, υποψήφιοι ήταν ο Μάθεσον και ο Χαίντελ. Η πρόσληψη είχε σαν όρο να παντρευτεί ο διάδοχος μία από τις κόρες του Μπουξτεχούντε. Και οι δύο συνθέτες αρνήθηκαν τη θέση!
Φούγκα: ένα μουσικό κυνήγι
Οι Γερμανοί συνθέτες καλλιέργησαν επίσης ένα είδος γραφής που ονομάστηκε φούγκα, που σημαίνει «φυγή», γιατί οι διάφορες φωνές που την αποτελούν μιμούνται-κυνηγούν η μια την άλλη. Οι φούγκες για πληκτροφόρα είναι πολυάριθμες, αλλά υπάρχουν και φούγκες για άλλα οργανικά και φωνητικά σύνολα. Επιπλέον η φούγκα είναι μια μουσική μορφή που συνδέεται με το πολυφωνικό ύφος της Αναγέννησης, όπου όλες οι μελωδικές γραμμές είναι εξίσου σημαντικές. Αντίθετα, στην εποχή Μπαρόκ η κυρίαρχη τάση είναι η ομοφωνία, που δίνει έμφαση σε μία κύρια μελωδία που υποστηρίζεται από συγχορδίες. Οι μπαρόκ συνθέτες συχνά συνδύαζαν και τα δύο είδη, αλλά τελικά επικράτησε ο ομοφωνικός τρόπος γραφής, που οδήγησε σε ένα καινούριο σύστημα σύνδεσης ήχων, το Τονικό Μουσικό Σύστημα.
[FF] [finale score ή Petrucci library and audio of Bach fugue]
- Ομοφωνία - Πολυφωνία
Κοντσέρτο: συνεύρεση και αντιπαράθεση
Το πιο σημαντικό νέο είδος οργανικής μουσικής που δημιούργησαν οι μπαρόκ συνθέτες —αντίστοιχο με την όπερα για τη φωνητική μουσική—είναι το κοντσέρτο (concerto), γραμμένο για ορχήστρα. Ο ιταλικός όρος: con-certo δηλώνει διαφορετικούς συνδυασμούς οργάνων που έρχονται σε αντιπαράθεση μεταξύ τους, το αποτέλεσμα όμως είναι αρμονικό. Όταν μια μικρή ομάδα οργάνων, το κοντσερτίνο (concertino), συνομιλεί με την κυρίως ορχήστρα (τούτι, ριπιένο, tutti, ripieno) τότε το κοντσέρτο ονομάζεται γκρόσο, δηλ. μεγάλο (concerto grosso). Ο Αρκάντζελο Κορέλλι και ο Τζουζέππε Τορέλλι (Giuseppe Torelli, 1658-1709) ήταν οι πρωτοπόροι συνθέτες που καθιέρωσαν το κοντσέρτο γκρόσο.
- Αρκάντζελο Κορέλλι, Κοντσέρτο γκρόσο σε σολ ελάσσονα, έργο 6, αρ. 8 (5ο μέρος, Allegro). Καμεράτα – Ορχήστρα των Φίλων της Μουσικής. Μουσική διεύθυνση: Νίκος Τσούχλος. Ημ/νία συναυλίας 26/12/1998. Το ριτορνέλο (αρχικό θέμα) που επανέρχεται είναι βασικό στοιχείο στα γρήγορα μέρη των μπαρόκ κοντσέρτων.
- Nicolas Tournier, 17ος αιώνας: Το κοντσέρτο. Αντίθετα ηχοχρώματα όπως φωνή, έγχορδα, τσέμπαλο συνθέτουν ένα κοντσέρτο με την μπαρόκ έννοια.
Το σόλο κοντσέρτο
Υπάρχει όμως και το σόλο κοντσέρτο, όπου ένα μόνο όργανο συνδιαλέγεται με την ορχήστρα, και είναι αυτό που επικράτησε στους επόμενους αιώνες μέχρι σήμερα. Το σόλο κοντσέρτο γύρω στα μέσα του 18ου αιώνα αποκτά συγκεκριμένη δομή με τρία μέρη, γρήγορο-αργό-γρήγορο. Κύριο στοιχείο στα γρήγορα μέρη των κοντσέρτων είναι το ριτορνέλο (ritornello), ένα χαρακτηριστικό θέμα που παίζεται από όλη την ορχήστρα στην αρχή και στο τέλος, αλλά και ελαφρά παραλλαγμένο ενδιάμεσα (κάτι σαν το ρεφρέν στα τραγούδια). Πολλά υπέροχα σόλο κοντσέρτα έγραψε ο Αντόνιο Βιβάλντι, τα οποία μελέτησε ο Μπαχ (αντιγράφοντάς τα προσεκτικά ή μεταγράφοντάς τα για άλλα όργανα) πριν γράψει τα δικά του κοντσέρτα. Στα πιο διάσημα μπαρόκ κοντσέρτα ανήκουν οι Τέσσερις εποχές του Βιβάλντι και τα Βραδεμβούργια κοντσέρτα του Μπαχ.
- Πορτραίτο του Βιβάλντι.Εξαιρετικός βιολιστής ο ίδιος, ο Αντόνιο Βιβάλντι έγραψε πάνω από 500 κοντσέρτα.
- Αντόνιο Βιβάλντι, Οι τέσσερις εποχές: Άνοιξη (Largo). Καμεράτα - Ορχήστρα των Φίλων της Μουσικής. Ημ/νία συναυλίας 7/5/1994. Οι Τέσσερις εποχές είναι μια ομάδα από 4 κοντσέρτα, ένα για κάθε εποχή του χρόνου. Κάνοντας κάτι ασυνήθιστο, ο Βιβάλντι σημείωσε πάνω στην παρτιτούρα μικρά περιγραφικά σχόλια. Στο αργό μέρος της Άνοιξης γράφει πάνω από το βιολί: «ο γιδοβοσκός κοιμάται» και πάνω από τις βιόλες: «ο σκύλος γαβγίζει». Ακούς τη ρυθμική ανάσα του ήσυχου ύπνου του βοσκού και το γάβγισμα του σκύλου;
Μπαρόκ (Baroque)
Η περίοδος της μουσικής ιστορίας από το 1600 μέχρι το 1750 περίπου. Από το πορτογαλικό barroco, που σημαίνει «μαργαριτάρι με ακανόνιστο σχήμα».
όπερα (opera)
Από το λατινικό opus, που σημαίνει «έργο». Η όπερα είναι ένα θεατρικό έργο (δράμα) που τραγουδιέται και συνδυάζει πλοκή, ποίηση, μουσική, σκηνικά και κοστούμια.
Στα ιταλικά σημαίνει «μικρό βιβλίο». Είναι το κείμενο της όπερας, άλλοτε έμμετρο και άλλοτε όχι. Στην εποχή Μπαρόκ ο λιμπρετίστας, δηλ. ο συγγραφέας του θεατρικού-ποιητικού κειμένου, θεωρούνταν πιο σημαντικός από τον συνθέτη, με συνέπεια για πολλές όπερες της εποχής να έχει σωθεί το όνομα του λιμπρετίστα και όχι του συνθέτη.
Επέλεγε με προσοχή το ξύλο, υπολόγιζε με ακρίβεια την καμπυλότητα, σκάλιζε κομψά τα διαφορετικά κομμάτια του οργάνου και τέλος του έδινε το λαμπερό του χρώμα περνώντας το με το κατάλληλο βερνίκι. Ακόμη και σήμερα οι επιστήμονες δεν έχουν εξιχνιάσει τι ήταν αυτό που έκανε τα βιολιά του Αντόνιο Στραντιβάρι να έχουν τόσο πλούσιο και δυναμικό ήχο. Από τα περίπου 1100 έγχορδα όργανα που κατασκεύασε —βιολιά, κιθάρες, βιόλες και τσέλα— περίπου τα μισά σώζονται και χρησιμοποιούνται από τους κορυφαίους μουσικούς της εποχής μας. Το να αποκτήσει κανείς ένα τέτοιο όργανο δεν είναι φτηνή υπόθεση. Στις δημοπρασίες οι τιμές των Strad σκαρφαλώνουν σε μερικές εκατοντάδες χιλιάδες ευρώ!
Αρκάντζελο Κορέλλι (Arcangelo Corelli, 1653-1713)
Με τον Κορέλλι για πρώτη φορά στην ιστορία της μουσικής η φήμη ενός συνθέτη βασίζεται όχι στη φωνητική του μουσική παρά στη μουσική του για όργανα. Εκπαιδευμένος στην περίφημη σχολή της Μπολόνιας, γνωστή για την έμφασή της στην οργανική μουσική, ο Κορέλλι καθιερώνει τη μορφή και το ύφος τής τρίο σονάτας, της σόλο σονάτας για βιολί και του κοντσέρτο γκρόσο και επηρεάζει συνθέτες και εκτελεστές όχι μόνο στην Ιταλία αλλά και στα μεγαλύτερα μουσικά κέντρα της Γαλλίας, της Αγγλίας και της Γερμανίας.
Τρίο σονάτα (trio sonata)
Γραμμένη για δύο μελωδικά όργανα και μπάσο κοντίνουο. Το κοντίνουο συνήθως αποτελείται από τσέμπαλο ή Όργανο ή λαούτο, που παίζει τις συγχορδίες, και ένα βαθύ όργανο όπως τσέλο, βιόλα ντα γκάμπα ή φαγκότο, που διπλασιάζει-ενισχύει την μπάσα γραμμή χωρίς να προσθέτει κάτι καινούριο. Γι’ αυτό, παρόλο που οι εκτελεστές είναι τέσσερις, η σονάτα λέγεται τρίο. Μερικές φορές αρκεί μόνο ένα πληκτροφόρο όργανο για να παίξει το κοντίνουο (το αριστερό χέρι παίζει την μπάσα γραμμή και το δεξί τις συγχορδίες). Αντίστοιχα υπήρχε και η σόλο σονάτα (solo sonata) για ένα μελωδικό όργανο και μπάσο κοντίνουο, που παιζόταν από τουλάχιστον δύο εκτελεστές, με άλλα λόγια ήταν κάθε άλλο παρά σόλο!
Συνεχές βάσιμο, μπάσο κοντίνουο (basso continuo)
Η τεχνική αυτή είναι ίσως το πιο χαρακτηριστικό στοιχείο της εποχής Μπαρόκ, που γι’ αυτό αποκαλείται από πολλούς «εποχή του συνεχούς βάσιμου». Προήλθε από την μπαρόκ προτίμηση για αντιθέσεις. Έτσι, με το μπάσο κοντίνουο μια μπάσα μελωδία αντιτίθεται (αλλά και υποστηρίζει) μια ψηλή μελωδία. Συνήθως ένα πληκτροφόρο όργανο -τσέμπαλο ή Όργανο- ή ένα λαούτο παίζει τις συγχορδίες που υποστηρίζουν την ψηλή μελωδική γραμμή, και ένα βαθύ όργανο, όπως τσέλο, βιόλα ντα γκάμπα ή φαγκότο, διπλασιάζει-ενισχύει την μπάσα γραμμή. Οι μπαρόκ συνθέτες δεν έγραφαν τις συγχορδίες που έπρεπε να παιχτούν αλλά πρόσθεταν αριθμούς πάνω από την μπάσα γραμμή, με τους οποίους οι εκτελεστές καταλάβαιναν τι συγχορδίες πρέπει να παίξουν. Αυτό το μπάσο ονομάζεται ενάριθμο (figured bass), σε αντίθεση με το ανάριθμο, χωρίς αριθμούς, όπου υπονοούνται οι συγχορδίες και το καλό αποτέλεσμα εξαρτάται από την εμπειρία του εκτελεστή. Η τεχνική του μπάσο κοντίνουο εγκαταλείφθηκε μετά τα μέσα του 18ου αιώνα.
Εκκλησιαστική σονάτα (sonata da chiesa)
Αποτελείται συνήθως από τέσσερα μέρη με διαδοχή αργό-γρήγορο-αργό-γρήγορο. Το πρώτο αργό μέρος έχει πολλές φορές τον χαρακτηριστικό παρεστιγμένο ρυθμό της γαλλικής εισαγωγής. Συχνά τα μέρη δεν είναι τίποτε άλλο παρά στιλιζαρισμένοι χοροί, που όμως δεν κατονομάζονται, γιατί κάτι τέτοιο δεν θα άρμοζε στο σοβαρό, θρησκευτικό ύφος του είδους.
Performer Pages E. Power Biggs (organ)
Performers The Arthur Fiedler Sinfonietta (strings)
Publisher Info. Victor, 1946. 10-1105.
Σονάτα δωματίου (sonata da camera)
Xωρίς προκαθορισμένα μέρη, αυτό το είδος αποτελείται από εναλλαγή αργών και γρήγορων χορών. Συνήθως προηγείται μια εισαγωγή (πρελούδιο) που δεν έχει χορευτικό χαρακτήρα.
Performer Pages Roxana Pavel Goldstein (violin)
Elias Goldstein (viola)
Performers Monica Pavel (piano)
Σουίτα (suite)
Σημαίνει διαδοχή, και στην περίοδο Μπαρόκ πρόκειται συγκεκριμένα για διαδοχή στιλιζαρισμένων χορών. Παρόλο που οποιαδήποτε σειρά είναι πιθανή, ο Γερμανός Γιόχαν Φρόμπεργκερ (Johann Froberger) τυποποίησε μια ακολουθία από τέσσερις δημοφιλείς χορούς: αλμάντ (allemande), κουράντ (courante), σαραμπάντ (sarabande) και ζιγκ (gigue, jig). Στη Γαλλία η σουίτα ονομάζεται ορντρ (ordre) και έχει πολλά μελωδικά στολίδια, ενώ στη Γερμανία ονομάζεται παρτίτα (partita). Όλοι οι χοροί έχουν διμερή μορφή, δηλ. αποτελούνται από δύο τμήματα Α και Β που το καθένα επαναλαμβάνεται.
Γαλλική εισαγωγή ή ουβερτούρα (French overture)
Ο αργός, επιβλητικός, παρεστιγμένος ρυθμός της γαλλικής εισαγωγής ταίριαζε απόλυτα με τη μεγαλειώδη είσοδο του βασιλιά στην αίθουσα της παράστασης. Για αντίθεση, ακολουθούσε ένα πιο γρήγορο και περίτεχνο μέρος, που τελείωνε με επιστροφή στο αργό μοτίβο.
Ντομένικο Σκαρλάττι (Domenico Scarlatti, 1685-1757)
Γιος του Αλεσσάντρο Σκαρλάττι, έζησε πολλά χρόνια στην αυλή του βασιλιά της Πορτογαλίας σαν δάσκαλος μουσικής της ινφάντας (πριγκίπισσας) Μαρίας Βαρβάρας. Όταν εκείνη έγινε βασίλισσα της Ισπανίας, δεν ξέχασε τον δάσκαλό της, που τον διόρισε αρχιμουσικό της βασιλικής αυλής. Ο Σκαρλάττι έγραψε πάνω από 500 σόλο σονάτες για τσέμπαλο, όλες σε διμερή μορφή. Παρόλο που είναι σύντομες, οι σπουδές αυτές είναι ευρηματικές και δεξιοτεχνικές, μικρά αριστουργήματα για πληκτροφόρο.
Ελιζαμπέτ-Κλωντ Ζακέ ντε λα Γκερ (Elisabeth-Claude Jacquet de la Guerre, 1665-1729)
Παιδί-θαύμα, σε ηλικία 5 ετών τραγουδούσε και έπαιζε τσέμπαλο στην αυλή του Λουδοβίκου ΙΔ’. Μεγαλωμένη σε οικογένεια μουσικών, η Ελιζαμπέτ αναγνωρίστηκε από τους σύγχρονούς της σαν ένα από τα μεγαλύτερα ταλέντα της εποχής της. Υπήρξε η πρώτη Γαλλίδα συνθέτρια που έγραψε όπερα, αλλά σήμερα είναι πιο γνωστή για τα έργα της για τσέμπαλο.
Σήμερα είναι πιο γνωστός για τις σουίτες του για τσέμπαλο (ordres), στις οποίες έδινε ευφάνταστους τίτλους όπως «Η ονειροπόλος», «Η μυστηριώδης», «Περιπλανώμενες σκιές» κλπ. Παρότι στη Γαλλία υπήρχε έντονη διαμάχη για το αν η γαλλική μουσική είναι καλύτερη από την ιταλική, ο Κουπρέν έγραψε έργα που συνδυάζουν και τα δύο στιλ. Μάλιστα ένα από αυτά το ονόμασε Les gouts-reunis (Τα μικτά γούστα).
Toccare (τοκάρε) στα ιταλικά σημαίνει «ακουμπώ», και ο όρος παραπέμπει στο άγγιγμα-χτύπημα των πλήκτρων στα πληκτροφόρα όργανα. Στις μπαρόκ τοκάτες εναλλάσσονται ρυθμικά ελεύθερα και αυτοσχεδιαστικά μέρη με άλλα που βασίζονται στη μίμηση των φωνών. Αυτά σιγά σιγά διαχωρίστηκαν σε ξεχωριστά κομμάτια, τα πρελούδια (τα πιο ελεύθερα) και τις φούγκες (τα μιμητικά). Ο Μπαχ συνέθεσε πάρα πολλά τέτοια ζευγάρια (πρελούδιο-φούγκα).
Φούγκα (fugue)
Δηλώνει την τεχνική που βασίζεται στην αρχή της μίμησης. Μια φούγκα μπορεί να είναι ενσωματωμένη σε ένα μεγαλύτερο έργο ή να υπάρχει σαν ανεξάρτητη σύνθεση. Βασικό συστατικό είναι το θέμα, μια σχετικά σύντομη αλλά χαρακτηριστική μελωδία, η οποία παρουσιάζεται από όλες τις φωνές διαδοχικά (ο όρος «φωνή» δηλώνει μια μελωδική γραμμή ακόμη και αν παίζεται μόνο από όργανο). Μετά την πρώτη παρουσίαση του θέματος ακούγεται το αντίθεμα (δευτερεύουσα μελωδία που επεξεργάζεται κάποιο στοιχείο του θέματος), ενώ μια άλλη φωνή παρουσιάζει το θέμα. Όταν όλες οι φωνές (συνήθως 3 ή 4) παρουσιάσουν το θέμα, ολοκληρώνεται το πρώτο τμήμα της φούγκας, η «έκθεση». Ακολουθούν τμήματα πιο ελεύθερα, τα «επεισόδια», που εναλλάσσονται με σύντομες επανεκθέσεις (δηλ. εισόδους του θέματος σε κάποια φωνή), πριν από την τελευταία, δυναμική είσοδο του θέματος που κλείνει τη φούγκα. Συχνά, προς το τέλος της φούγκας, ο συνθέτης εισάγει το θέμα σχεδόν ταυτόχρονα σε όλες τις φωνές, δημιουργώντας μια συμπυκνωμένη έκθεση γνωστή σαν στρέτο (stretto). Σε μερικές περιπτώσεις η φούγκα έχει δύο θέματα, οπότε ονομάζεται διπλή, ή τρία (τριπλή). Οι φούγκες αυτές είναι εξαιρετικά πολύπλοκες.
Performer Pages Evgeniy E. Moshkin (organ)
Publisher Info. Evgeniy E. Moshkin, 2018.
πολυφωνία (polyphony)
Ο συνδυασμός δύο ή περισσότερων ανεξάρτητων μελωδικών γραμμών (φωνών) ίσης σημασίας. Από τον 12ο αιώνα μέχρι την περίοδο Μπαρόκ η μουσική είναι πολυφωνική.
Η μουσική που βασίζεται σε μια κύρια μελωδία που υποστηρίζεται από συνηχήσεις (συγχορδίες). Η εποχή της ομοφωνίας ξεκινά από τις αρχές του 17ου αιώνα και χαρακτηρίζει τη μουσική για τα επόμενα 300 χρόνια.
Κοντσέρτο (concerto)
Συνεύρεση ή αντιπαράθεση. Η τάση για αντιπαράθεση δυνάμεων (ηχοχρωμάτων, ρυθμών κλπ.) ήταν βασικό στοιχείο της μπαρόκ αισθητικής. Έτσι τον 17ο αιώνα το κοντσέρτο δηλώνει επίσης και το συνδυασμό φωνών με ένα ή περισσότερα όργανα. Αργότερα ο όρος απόκτησε τη σημασία που του δίνουμε σήμερα, δηλ. έργο για σολίστα ή σολίστες και ορχήστρα.
Κοντσερτίνο (concertino)
Μια μικρή ομάδα της μπαρόκ ορχήστρας που συνήθως αποτελείται από δύο βιολιά, τσέλο και μπάσο κοντίνουο. Μερικές φορές συμμετέχουν και πνευστά.
Performers Orchester 'Pro Musica' Stuttgart, Rolf Reinhardt (conductor)
Publisher Info. Club National du Disque CND 815, 1961.
Επαναλαμβανόμενο οργανικό θέμα που το βρίσκουμε πιο συχνά στις άριες και στα γρήγορα μέρη των κοντσέρτων. Ακούγεται πάντα στην αρχή και στο τέλος αυτούσιο, ενώ ενδιάμεσα παρεμβάλλεται συνήθως σε πιο σύντομη μορφή. Το ριτορνέλο εναλλάσσεται με δεξιοτεχνικά περάσματα που παίζονται από σολίστες (ή τον τραγουδιστή/τραγουδίστρια σε μια άρια). Τα περισσότερα κοντσέρτα στις αρχές του 18ου αιώνα είναι γραμμένα σε μορφή ριτορνέλο.
Αυτός ο κοκκινομάλλης παπάς από τη Βενετία (θυμάσαι ότι από την εποχή του Μεσαίωνα πολλοί μουσικοί ήταν ταυτόχρονα και κληρικοί;) άφησε πάνω από 500 κοντσέρτα, αλλά και όπερες, τρίο σονάτες και συμφωνίες (ορχηστικά έργα χωρίς σολίστες). Όπως οι περισσότεροι συνθέτες της εποχής, έπρεπε να παράγει έργα με γρήγορους ρυθμούς. Λέγεται πως ο Βιβάλντι μπορούσε να γράψει μια καινούρια σύνθεση πιο γρήγορα από ό,τι θα την αντέγραφε ένας αντιγραφέας. Πολλά από αυτά τα έγραψε όταν ήταν καθηγητής μουσικής και μουσικός διευθυντής του ορφανοτροφείου της Πιετά, ενός οργανισμού για ορφανά ή εγκαταλειμμένα κορίτσια που εκπαιδεύονταν στη μουσική. Παρόλο που σαν διευθυντής στην Πιετά υπήρξε πολύ δημοφιλής, τα τελευταία χρόνια της ζωής του τα πέρασε στη Βιέννη φτωχός και σχετικά άγνωστος.
Σήμερα θεωρείται ένας από τους μεγαλύτερους συνθέτες που υπήρξαν ποτέ, στην εποχή του όμως δεν ήταν τόσο αναγνωρισμένος όσο ο Χαίντελ, και οι σύγχρονοί του τον εκτιμούσαν κυρίως σαν οργανίστα παρά σαν συνθέτη. Προερχόμενος από μεγάλη οικογένεια μουσικών, έγινε δεξιοτέχνης στο όργανο, στο τσέμπαλο και στο βιολί και συνέθεσε όλα περίπου τα είδη μουσικής εκτός από όπερα. Από τα 11(!) παιδιά του που επέζησαν (4 από την πρώτη γυναίκα του, Μαρία Μπάρμπαρα, και 7 από τη δεύτερη, Άννα Μαγκνταλένα), τα 5 έγιναν γνωστοί μουσικοί του 18ου αιώνα. Άρχισε τη σταδιοδρομία του σαν οργανίστας στις εκκλησίες δύο μικρών πόλεων (Arnstadt και Muhlhausen). Μετά το 1708 όμως (δηλ. από 23 ετών) και για 15 χρόνια υπηρέτησε σε κοσμικές αυλές: αρχικά στην αυλή του δούκα της Βαϊμάρης και από το 1717 σαν μουσικός διευθυντής στην αυλή του πρίγκιπα Λεοπόλδου. Μετά από 6 χρόνια εξαιρετικά παραγωγικής θητείας στην υπηρεσία του φιλόμουσου πρίγκιπα (εκεί ο Μπαχ συνέθεσε μερικά από τα μεγαλύτερα έργα του), μετακόμισε στη Λιψία αναλαμβάνοντας καθήκοντα κάντορα στην εκκλησία του Αγίου Θωμά και μουσικού διευθυντή της πόλης. Το πρόγραμμά του ήταν εξοντωτικό: έπρεπε να συνθέτει μουσική για κάθε Κυριακή καθώς και για όλες τις γιορτές και επετείους, θρησκευτικές και κοσμικές, να διδάσκει στους μάλλον ανεπίδεκτους μαθητές της σχολής του Αγίου Θωμά μουσική και λατινικά και να συντηρεί τα εκκλησιαστικά όργανα. Τα τελευταία δύο χρόνια της ζωής του υπέφερε από προβλήματα όρασης και πέθανε ύστερα από μια αποτυχημένη εγχείρηση από το νυστέρι του ίδιου γιατρού που χειρούργησε, επίσης ανεπιτυχώς, και τον Χαίντελ.
Performer Pages Vincent DiMartino (trumpet)
Performers Arnold (flute), Rennick (oboe), Saunders (violin)
Lexington Bach Choir Orchestra
Publisher Info. Vince DiMartino