Τι σημαίνει Μπαρόκ;
Μεγαλειώδες, καινοτόμο και γεμάτο αντιθέσεις, το καινούριο στιλ που εμφανίζεται στις τέχνες γύρω στο 1600 ονομάζεται Μπαρόκ, από το πορτογαλικό «μπαρόκο», που σημαίνει «μαργαριτάρι με ακανόνιστο σχήμα». Ο όρος Μπαρόκ δεν είχε και τόσο θετική σημασία, γιατί υπονοούσε κάτι υπερβολικό, παραφορτωμένο και συχνά κακόγουστο. Με το πέρασμα του χρόνου όμως, και κυρίως μετά τον 19ο αιώνα, απέκτησε θετική χροιά. Στις δημόσιες εμφανίσεις τους οι γυναίκες φορούσαν ιδιαίτερα εντυπωσιακά φορέματα με τεράστιες κομμώσεις, ενώ οι άντρες προτιμούσαν δαντελένια πουκάμισα, βελούδινα παντελόνια ως το γόνατο και περούκες με μακριά μαλλιά.
- Την εποχή Μπαρόκ οι άντρες φορούσαν πουδραρισμένες περούκες με μακριά μαλλιά.
- Εντυπωσιακά φορέματα και κομμώσεις χαρακτηρίζουν την μπαρόκ αισθητική.
Η υπερβολή είναι ιδιαίτερα φανερή στην αρχιτεκτονική της εποχής: κτίρια με βαριά ανάγλυφη διακόσμηση, περίτεχνα ζωγραφισμένους τοίχους και οροφές, και τριγυρισμένα από δαιδαλώδεις κήπους. Tο παλάτι των Βερσαλλιών του βασιλιά της Γαλλίας Λουδοβίκου ΙΔ’ είχε πάνω από 300 δωμάτια —μεταξύ των οποίων την «Αίθουσα των Καθρεπτών», μήκους 73 μέτρων!— καθώς και κήπους που εκτείνονταν για πολλά χιλιόμετρα.
- Το παλάτι των Βερσαλλιών.
- Η είσοδος στο παλάτι των Βερσαλλιών.
- Το παρεκκλήσι του Λουδοβίκου ΙΔ’ στις Βερσαλλίες με το εκκλησιαστικό όργανο.
- Οι κήποι των Βερσαλλιών όπως φαίνονται σήμερα από την Αίθουσα των Καθρεπτών.
Οι ιστορικοί στις αρχές του 20ού αιώνα υιοθέτησαν τον όρο Μπαρόκ για τη μουσική που αρχίζει με τη γέννηση της όπερας, γύρω στο 1600, και φτάνει στο 1750, χρονιά που πεθαίνει ο Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ, ο μεγαλύτερος μπαρόκ συνθέτης.
Η γέννηση της όπερας
Οι πρώτες όπερες δημιουργήθηκαν από τους πειραματισμούς της Καμεράτας, μιας ομάδας αριστοκρατών διανοουμένων και μουσικών της ιταλικής Φλωρεντίας, οι οποίοι ήθελαν να αναβιώσουν την αρχαία ελληνική τραγωδία. Διαβάζοντας τα αρχαία ελληνικά κείμενα, οι διανοούμενοι αυτοί πείστηκαν πως στις τραγωδίες το τραγούδι έπαιζε σημαντικό ρόλο και πως η δύναμη που ασκούσε η μουσική πάνω στην ανθρώπινη ψυχή ήταν αποτέλεσμα μιας μόνο φωνής που ακολουθούσε το ρυθμό και τις διακυμάνσεις του προφορικού λόγου. Αυτός ο τρόπος τραγουδιού ονομάστηκε μονωδία και στην αρχή ήταν κάτι ανάμεσα σε τραγούδι και απαγγελία (όπως η ραπ μουσική σήμερα!), που ονομάστηκε απαγγελτικό ύφος (stile recitativo). Η πρώτη σημαντική όπερα ήταν ο Ορφέας (οι ελληνικοί μύθοι ήταν αγαπημένο θέμα για όπερες) του Κλάουντιο Μοντεβέρντι, που παίχτηκε στο παλάτι των Γκονζάγκα στη Μάντουα το 1607.
- Το καμπαναριό του Αγίου Μάρκου στη Βενετία. Ο Άγιος Μάρκος στη Βενετία ήταν από τα πιο σημαντικά μουσικά κέντρα τον 17ο αιώνα. Εδώ υπηρέτησε σαν αρχιμουσικός ο Μοντεβέρντι.
- Κλάουντιο Μοντεβέρντι, Ορφέας, “Rosa del ciel” (ρόλος: Ορφέας). Gregory Kunde. Ημ/νία παράστασης 10/10/1997, Οργανισμός Μεγάρου Μουσικής Αθηνών.Προσέξτε την απλή οργανική συνοδεία και τη μετάβαση από απαγγελτικό σε πιο μελωδικό ύφος.
Βενετία, όπερα και υπερθέαμα
Η όπερα είχε τόση απήχηση σαν είδος που σιγά σιγά άρχισαν να χτίζονται θέατρα (λυρικά θέατρα), για να μπορεί να παρακολουθεί τις παραστάσεις περισσότερος κόσμος και όχι μόνο οι λίγοι πλούσιοι που σχετίζονταν με κάποιο αριστοκρατικό παλάτι. Η Βενετία με την πληθώρα εμπόρων και ταξιδιωτών ήταν η ιδανική πόλη για κάτι τέτοιο και έτσι το 1640 είχε ήδη τρία τέτοια θέατρα, όπου το κοινό με εισιτήριο μπορούσε να παρακολουθήσει μια παράσταση. Εκείνες οι παραστάσεις όπερας διέφεραν πολύ από τις σημερινές. Οι ακροατές μιλούσαν, έτρωγαν, έπαιζαν τυχερά παιχνίδια, κουτσομπόλευαν, φλέρταραν και σταματούσαν μόνο για να ακούσουν τις αγαπημένες τους άριες από τους αγαπημένους τους τραγουδιστές. Σιγά σιγά η όπερα έγινε υπερθέαμα, όπου πολύπλοκοι μηχανισμοί ζωντάνευαν ναυάγια ή φυσικά φαινόμενα και εμφάνιζαν από μηχανής θεούς.
- Η Βενετία τον 18ο αιώνα από τον ζωγράφο Καναλέττο ©. Άποψη από το λιμάνι και τον Άγιο Μάρκο. Στον Άγιο Μάρκο εργάζονταν σαν αρχιμουσικοί οι σημαντικότεροι Ιταλοί συνθέτες.
- H Βενετία σήμερα δεν διαφέρει πολύ από τη νατουραλιστική απόδοση του Καναλέττο.
Η όπερα εξαπλώνεται σε όλη την Ιταλία
Εκτός από τη Βενετία, σημαντικό κέντρο για την όπερα έγινε η Νάπολη, και οι όπερες που ανέβαιναν εκεί επηρέασαν τους συνθέτες του επόμενου αιώνα. Ο Αλεσσάντρο Σκαρλάττι υπήρξε ο πιο διάσημος συνθέτης αυτής της σχολής. Στις ναπολιτάνικες όπερες, ο βασικός κορμός αποτελείται από μια σειρά ρετσιτατίβα και άριες. Οι άριες, τα βασικά τραγούδια που σταματούν τη δράση για να εκφράσουν το έντονο συναίσθημα του τραγουδιστή-ηθοποιού, γίνονται το πιο σημαντικό κομμάτι της όπερας και σκοπό έχουν να αναδείξουν τη δεξιοτεχνία του τραγουδιστή. Η άρια απέκτησε συγκεκριμένη δομή, που ονομάστηκε άρια ντα κάπο (aria da capo), δηλ. τραγούδι που επαναλαμβάνεται από την αρχή.
όπερα (opera)
Από το λατινικό opus, που σημαίνει «έργο». Η όπερα είναι ένα θεατρικό έργο (δράμα) που τραγουδιέται και συνδυάζει πλοκή, ποίηση, μουσική, σκηνικά και κοστούμια.
Καμεράτα (Camerata)
Παρέα, κύκλος. Η φλωρεντινή αυτή ομάδα από αριστοκράτες διανοούμενους (μουσικούς, συγγραφείς, επιστήμονες) φιλοδοξούσε να αναστήσει τη δραματική τέχνη της αρχαίας Ελλάδας. Τα μέλη της ήταν σπουδαίοι μελετητές των αρχαίων ελληνικών κειμένων. Ανάμεσά τους ήταν και ο Βιντσέντζο Γκαλιλέι, ο πατέρας του διάσημου αστρονόμου Γαλιλαίου (Galileo Galilei). Όλοι πίστευαν πως η μουσική έπαιζε σημαντικό ρόλο στο αρχαίο δράμα, μερικοί όμως, όπως ο Τζιρόλαμο Μέι (Girolamo Mei), υποστήριζαν πως αυτό είχε μόνο τραγουδιστό κείμενο (δηλ. οι ηθοποιοί τραγουδούσαν αντί να απαγγέλλουν). Η άποψη αυτή υπερίσχυσε και...«εγένετο όπερα»!
Μονωδία (monody)
Το φωνητικό ύφος που συνδέεται με τις πρώτες όπερες της εποχής Μπαρόκ και δηλώνει μια μελωδία για έναν τραγουδιστή και απλή συνοδεία οργάνου. Ο μονωδός ακολουθεί πιστά το ρυθμό του κειμένου και αποδίδει τη συναισθηματική του φόρτιση. Πρόσεξε όμως τη διαφορά με τη μονοφωνία, μία ή περισσότερες φωνές που παίζουν ή τραγουδούν την ίδια μελωδία.
Απαγγελτικό ύφος, ρετσιτατίβο (stile recitativo)
Μουσική απαγγελία. Η φωνή ακολουθεί πιστά το ρυθμό του προφορικού λόγου και αυτό οδηγεί συχνά σε ένα τραγούδι με νότες επαναλαμβανόμενες και μικρής διάρκειας. Με το ρετσιτατίβο προχωρά η δράση και εκτυλίσσονται τα γεγονότα επί σκηνής. Υπάρχουν δύο είδη: το recitativo secco (ρετσιτατίβο σέκο), δηλ. ξερό, που συνοδεύεται μόνο από το κοντίνουο, και το accompagnato (ρετσιτατίβο ακομπανιάτο), δηλ. με συνοδεία, όπου όλη η ορχήστρα υποστηρίζει τη φωνή. Οι μπαρόκ συνθέτες χρησιμοποιούσαν το ακομπανιάτο για τους τραγουδιστές που υποδύονταν κάποιο σημαντικό πρόσωπο, π.χ. έναν βασιλιά ή μια θεότητα.
Η πρώτη σημαντική όπερα που γράφτηκε στην ιστορία της μουσικής από τον Κλάουντιο Μοντεβέρντι. Αντλεί το θέμα της από το μύθο του Ορφέα, του θρυλικού μουσικού της Θράκης, που κατάφερε με το όμορφο παίξιμο της λύρας του να φέρει πίσω από τον Άδη την αγαπημένη του Ευρυδίκη. Ο Ορφέας ανέβηκε για πρώτη φορά στο παλάτι των Γκονζάγκα στην Μάντουα το 1607 και περιλάμβανε, εκτός από τραγούδι, χορευτικές σκηνές, χορωδία αλλά και καθαρά οργανικά κομμάτια. Ο Μοντεβέρντι μάλιστα έγραψε λεπτομερείς οδηγίες για την οργανική συνοδεία. Πριν από τον Ορφέα είχαν γραφτεί άλλες 5 όπερες, με μικρότερο όμως μουσικό ενδιαφέρον. Αν σε ενδιαφέρει ο μύθος του Ορφέα, μπορείς να διαβάσεις περισσότερα γι’ αυτή την όπερα στη σελίδα http://www.mmb.org.gr/page/default.asp?id=1644&la=1.
Οι σύγχρονοί του τον αποκαλούσαν «προφήτη της μουσικής». Και πραγματικά, ο ιδιοφυής αυτός συνθέτης από την Κρεμόνα συνδύασε όλα τα ρεύματα στη μουσική του, η οποία περιλαμβάνει από τα παλαιότερου ύφους πολυφωνικά μαδριγάλια και μοτέτα (stile antico ή prima pratica) μέχρι έργα στα οποία η μουσική ακολουθεί και αναπαριστά βήμα προς βήμα αυτά που περιγράφει το κείμενο (stile moderno ή seconda pratica). Το πιστεύω του μάλιστα ήταν ότι η μουσική πρέπει να υπηρετεί το κείμενο και όχι αντίθετα. Για τις καινοτομίες του κατηγορήθηκε δημόσια από τον θεωρητικό της μουσικής Αρτούζι (Giovanni Maria Artusi). Όμως το άστρο του Μοντεβέρντι συνέχισε να μεσουρανεί. Αφού υπηρέτησε για πολλά χρόνια στην αυλή της Μάντουας (όπου και ανέβηκε ο Ορφέας), ο Μοντεβέρντι έγινε αρχιμουσικός της εκκλησίας του Αγίου Μάρκου στη Βενετία. Πήρε δηλαδή την υψηλότερη θέση που θα μπορούσε να έχει μουσικός εκείνης της εποχής στην Ευρώπη. Έμεινε εκεί από το 1613 μέχρι το θάνατό του το 1643 και έγραψε πολλά έργα θρησκευτικής μουσικής. Το πιο γνωστό από αυτά είναι Οι Εσπερινοί της Παρθένου Μαρίας. Παρόλο που είχε ήδη γίνει κληρικός, πράγμα πολύ συνηθισμένο για τους μουσικούς της εποχής, ο Μοντεβέρντι έγραψε για τα καινούργια δημόσια θέατρα της Βενετίας δύο όπερες: την Επιστροφή του Οδυσσέα στην πατρίδα και τη Στέψη της Ποππαίας (το να είσαι κληρικός δεν συμβαδίζει και πολύ με το να γράφεις για παρανοϊκούς αυτοκράτορες, δολοφονίες και ερωτικά πάθη, όπως στην όπερα Ποππαία!). Αν θες να μάθεις περισσότερα για την Επιστροφή του Οδυσσέα, πήγαινε στη σελίδα http://www.mmb.org.gr/page/default.asp?id=1597&la=1.
Οι παραστάσεις όπερας ήταν πολύ διαφορετικές από τις σημερινές. Προσέξτε τον μικρό που πουλάει πορτοκάλια εμπρός δεξιά.
Με 115 όπερες, πάνω από 700 καντάτες, 35 ορατόρια, 10 λειτουργίες και πολλά άλλα έργα φωνητικής και οργανικής μουσικής, αναρωτιέται κανείς πώς αυτός ο συνθέτης από το Παλέρμο και πατέρας 10 παιδιών είχε χρόνο να ταξιδέψει (χωρίς αυτοκίνητο ή αεροπλάνο) στη Ρώμη, τη Φλωρεντία, τη Βενετία και τη Νάπολη, προκειμένου να επιβλέψει το ανέβασμα μιας όπερας ή να κάνει τις απαραίτητες γνωριμίες που θα του εξασφάλιζαν μεγαλύτερο εισόδημα για την πολυμελή οικογένειά του. Παρόλο που οι σύγχρονοί του τον εκτιμούσαν ιδιαίτερα, τα έργα του σήμερα δεν παίζονται συχνά. Ο Σκαρλάττι καθιέρωσε τη λεγόμενη όπερα σέρια (opera seria) ή σοβαρή όπερα, τα θέματα της οποίας ήταν τραγικά χωρίς κωμικά στοιχεία.
Άρια (aria)
Το τραγούδι για σόλο φωνή στο οποίο ο ηθοποιός-τραγουδιστής θα εκφράσει τα συναισθήματά του (οργή, αγάπη, ζήλια κλπ.). Στην άρια η δράση σταματάει και όλο το ενδιαφέρον συγκεντρώνεται στον τραγουδιστή, ο οποίος έχει την ευκαιρία να δείξει τη δεξιοτεχνία του. Η μουσική είναι πιο μελωδική απ’ ό,τι στο ρετσιτατίβο, και η συνοδεία περιλαμβάνει όλη την ορχήστρα και όχι μόνο το κοντίνουο. Πολλές φορές οι άριες παίζονται σαν ανεξάρτητα κομμάτια σε συναυλίες.
Άρια ντα κάπο (aria da capo)
Ένας τύπος άριας στον οποίο η εσωτερική δομή μπορεί να περιγραφεί σαν Α-Β-Α. Επειδή τα λόγια και η μουσική του πρώτου μέρους (Α) επανέρχονται στο τέλος, η άρια λέγεται ντα κάπο, που στα ιταλικά σημαίνει «από το κεφάλι», δηλ. από την αρχή. Σε αυτό το τελευταίο μέρος ο τραγουδιστής προσθέτει τρίλιες, ψηλές νότες και άλλα φωνητικά στολίδια για να εντυπωσιάσει (μια τεχνική γνωστή σαν «κολορατούρα»). Η άρια ντα κάπο καθιερώθηκε με τη ναπολιτάνικη όπερα τον 17ο αιώνα.