Σύντομα η όπερα πέρασε τα ιταλικά σύνορα για να εξαπλωθεί σε όλη την Ευρώπη. Στη Γαλλία, ο Ιταλός την καταγωγή Ζαν-Μπατίστ Λουλλύ, έγραψε για τον Βασιλιά Ήλιο Λουδοβίκο ΙΔ’ όπερες που συνδύαζαν το τραγούδι με θεαματικές χορευτικές σκηνές (καθώς οι Γάλλοι είχαν ιδιαίτερη προτίμηση στο χορό), φανταχτερά σκηνικά και κοστούμια. Ο συνθέτης, οι μουσικοί, οι αυλικοί αλλά και ο ίδιος ο βασιλιάς, που ήταν δεινός χορευτής, έπαιρναν συχνά μέρος στις σκηνές αυτές.
Συνεχιστής του Λουλλύ, ο Ζαν-Φιλίπ Ραμώ έγραψε πιο τολμηρές ηχητικά όπερες. Η μεγαλύτερη συμβολή του όμως είναι τα θεωρητικά του έργα, στα οποία περιγράφει και εξηγεί το μουσικό λεξιλόγιο της εποχής. Η αρμονία που διδάσκεται σήμερα στα ωδεία είναι βασισμένη στις παρατηρήσεις του Ραμώ για το πώς λειτουργούν οι συνηχήσεις και ποιες διαδοχές συνηχήσεων έχουν το καλύτερο ηχητικό αποτέλεσμα. Πάνω στη θεωρία που ανέπτυξε στηρίχτηκε όλη η μουσική δημιουργία για τα επόμενα 200 χρόνια.
- Ο βασιλιάς Λουδοβίκος ΙΔ’ το 1701. Ο Λουδοβίκος ΙΔ’, σε όλο του το μεγαλείο, περιβάλλεται από σύμβολα δύναμης: σπαθί, γούνινο ένδυμα με κρίνα (σύμβολο της Γαλλίας), εντυπωσιακή περούκα, κόκκινη βελούδινη κουρτίνα. Τα καλοσχηματισμένα πόδια του θυμίζουν στον θεατή την περίφημη χορευτική του δεινότητα.
Άδοξο τέλος. Κατά τη διάρκεια μιας πρόβας, ο Λουλλύ χτύπησε κατά λάθος το πόδι του με το βαρύ μπαστούνι με το οποίο κρατούσε το ρυθμό. Η πληγή μολύνθηκε και ο αγαπημένος συνθέτης του βασιλιά πέθανε από γάγγραινα.
Χορός και βασιλικές βαρκάδες
Ο χορός ήταν συνηθισμένος και στις αγγλικές θεατρικές παραστάσεις, γνωστές σαν Μάσκες, γιατί οι ηθοποιοί ήταν μεταμφιεσμένοι και χόρευαν με τους θεατές, που συνήθως ήταν αριστοκράτες. Μια από τις πιο λυρικές και διάσημες άριες γράφτηκε από τον Άγγλο συνθέτη Χένρυ Πέρσελ για την όπερά του Διδώ και Αινείας. Η άρια αυτή, πέρα από τη συναισθηματική της ένταση, είναι διάσημη γιατί βασίζεται στην τεχνική του επίμονου βάσιμου (basso ostinato). Ακούστε την επαναλαμβανόμενη χαμηλή φωνή πάνω στην οποία χτίζεται η τραγική μελωδία της βασίλισσας Διδώς, που πεθαίνει απογοητευμένη όταν την εγκαταλείπει ο Αινείας. Προσέξτε επίσης ότι τα λόγια είναι στα αγγλικά, πράγμα σπάνιο, γιατί οι όπερες συνήθως είχαν ιταλικό κείμενο (λιμπρέτο), ακόμη και αν παίζονταν έξω από την Ιταλία.
Την εποχή περίπου που ο Πέρσελ έγραψε την όπερά του, γεννιέται ένας από τους γίγαντες της μπαρόκ μουσικής, ο Γερμανός Γκέοργκ Φρήντριχ Χαίντελ. Αφού σπούδασε στην Ιταλία, ο Χαίντελ εγκαταστάθηκε τελικά στην Αγγλία και εκεί συνέθεσε μερικές από τις πιο διάσημες όπερές του (πάντα στα ιταλικά). Από τις 41 όπερες που έγραψε ο Χαίντελ, η πιο γνωστή είναι ο Ιούλιος Καίσαρας (η ρωμαϊκή ιστορία ήταν επίσης πηγή έμπνευσης για οπερατικά σενάρια, παρόλο που συχνά τα ιστορικά γεγονότα παρουσιάζονταν διαστρεβλωμένα). Στην πρεμιέρα τραγούδησε η περίφημη πριμαντόνα Φραντσέσκα Κουτσόνι (Francesca Cuzzoni), αν και τους πιο σημαντικούς ρόλους στις μπαρόκ όπερες τους έπαιζαν οι καστράτοι.
Πολλά από τα έργα του Χαίντελ γράφτηκαν για τον Άγγλο βασιλιά. Αν και δεν πρόκειται για όπερα, Η μουσική των νερών του Χαίντελ παιζόταν στη διάρκεια μιας βασιλικής βαρκάδας στον Τάμεση.
- Χένρυ Πέρσελ, Διδώ και Αινείας, ρετσιτατίβο, “Thy hand Belinda”, και άρια, “When I am laid” (ρόλος: Διδώ). Σόνια Θεοδωρίδου, σοπράνο, Άγγελος Ρεπαπής, βιόλα ντα γκάμπα, Κατερίνα Κτώνα, τσέμπαλο, όργανο. Ημ/νία παράστασης 16/4/2008.Η άρια εκφράζει το θρήνο της Διδώς πριν δώσει τέλος στη ζωή της.
Η άρια εκφράζει το θρήνο της Διδώς πριν δώσει τέλος στη ζωή της.
- Γκέοργκ Φρήντριχ Χαίντελ, Ιούλιος Καίσαρας, ρετσιτατίβο και άρια “Svegliatevi nel core” (ρόλος: Σέξτος). Σόνια Θεοδωρίδου, σοπράνο, Άγγελος Ρεπαπής, βιόλα ντα γκάμπα, Κατερίνα Κτώνα, τσέμπαλο, όργανο. Ημ/νία παράστασης 16/4/2008, © Οργανισμός Μεγάρου Μουσικής Αθηνών
Η άρια αυτή έχει τη μορφή της άριας ντα κάπο και το κύριο συναίσθημα που εκφράζει είναι η οργή του Σέξτου, που υπόσχεται να εκδικηθεί το θάνατο του πατέρα του. Τραγουδιόταν από καστράτο ή γυναίκα.
όπερα (opera)
Από το λατινικό opus, που σημαίνει «έργο». Η όπερα είναι ένα θεατρικό έργο (δράμα) που τραγουδιέται και συνδυάζει πλοκή, ποίηση, μουσική, σκηνικά και κοστούμια.
Κυνικός και αδίστακτος καθώς ήταν, αυτός ο ταπεινής καταγωγής Ιταλός μουσικός κατάφερε να αναρριχηθεί στο ανώτατο μουσικό αξίωμα της αυλής του βασιλιά Λουδοβίκου ΙΔ’ της Γαλλίας: αρχιμουσικός της «Βασιλικής ορχήστρας των 24 βιολιών» (“Les 24 violons du Roi”) και αποκλειστικός συνθέτης γαλλικής όπερας (εκείνη την εποχή, η γαλλική όπερα ήταν μονοπώλιο, δηλ. μόνο ένας συνθέτης είχε το δικαίωμα να γράφει και να ανεβάζει όπερες). Έτσι ο Λουλλύ κυριάρχησε στη γαλλική λυρική σκηνή και διαμόρφωσε τα χαρακτηριστικά της γαλλικής όπερας, που τη βάφτισε «λυρική τραγωδία» (tragedie lyrique): 5 πράξεις, γαλλική εισαγωγή, πολλά χορευτικά και χορωδιακά μέρη, ντιβερτισμάν, δηλ. ψυχαγωγικά διαλείμματα που διακόπτουν τη δράση, και μικρότερη διάκριση μεταξύ ρετσιτατίβου και άριας (το ρετσιτατίβο είναι πιο μελωδικό και οι άριες πιο απλές και λιγότερο δεξιοτεχνικές απ’ ό,τι στην Ιταλία).
Performer Pages Advent Chamber Orchestra (Orchestra)
Roxana Pavel Goldstein (Conductor)
Αυτός ο απόλυτος μονάρχης που βασίλευσε για 7 και πλέον δεκαετίες χρησιμοποίησε τη μουσική, τις επιστήμες και τις τέχνες για να προβάλει την εξουσία του. Αυτοανακηρύχθηκε Βασιλιάς Ήλιος και ταυτίστηκε με τον Απόλλωνα, θεό της μουσικής, της γνώσης και των τεχνών, ιδρύοντας βασιλικές ακαδημίες για την όπερα, το χορό, τη λογοτεχνία, τη ζωγραφική και τη γλυπτική, καθώς και τις επιστήμες. Στο μεγαλόπρεπο παλάτι που έχτισε στις Βερσαλλίες, έξω από το Παρίσι, φιλοξενούσε την υψηλή αριστοκρατία, κρατώντας την υπό έλεγχο και μακριά από ίντριγκες, με μεγαλειώδεις γιορτές, όπου η μουσική και ο χορός έπαιζαν κεντρικό ρόλο.
Ένα από τα σύμβολα δύναμης με τα οποία ταυτίστηκε ο Λουδοβίκος ΙΔ’.
Διαδέχθηκε τον Λουλλύ σαν συνθέτης γαλλικής όπερας, αλλά κατηγορήθηκε ότι, αντίθετα με τον προκάτοχό του, έγραφε με τρόπο μπαρόκ, δηλ. αφύσικο! Έτσι οι διανοούμενοι στο Παρίσι χωρίστηκαν σε δύο στρατόπεδα, τους «Ραμίστ», που υποστήριζαν τον Ραμώ, και τους «Λουλλίστ», που υποστήριζαν το μουσικό ύφος του Λουλλύ. Το 1722 ο Ραμώ έγραψε ένα πολύ σημαντικό θεωρητικό έργο, την Πραγματεία για την Αρμονία, που καθιέρωσε τους κανόνες που διέπουν το νέο Τονικό Μουσικό Σύστημα, δηλ. το πώς λειτουργούν οι συνηχήσεις (συγχορδίες). Έτσι ο Ραμώ θεωρείται ο πατέρας της τονικής μουσικής. Εξαιρετικά δυναμικός, πέθανε σε ηλικία 81 ετών και στο νεκροκρέβατό του μάλωσε τον παπά γιατί έψαλλε φάλτσα!
Performer Pages Eric Marion (tenor)
Andrée Esposito (voice)
Claudine Collart (voice)
Edith Selig (soprano)
Chœur Raymond Saint-Paul (chorus)
Orchestre Lamoureux (orchestra)
Janine Reiss (cembalo)
Marcel Couraud (conductor)
Publisher Info. Archiv Produktion, 1962.
μάσκα (masque)
Αγγλικό δραματικό είδος του 17ου αιώνα, που περιλάμβανε ποίηση, μουσική, χορό, σκηνικά και κοστούμια.
Τραγούδι για σόλο φωνή και οργανική συνοδεία σε μια όπερα, καντάτα ή ορατόριο, στο οποίο ο ηθοποιός-τραγουδιστής εκφράζει τα συναισθήματά του (οργή, αγάπη, ζήλια, συμπόνια κλπ).
Χένρυ Πέρσελ (Henry Purcell, 1659-1695)
Έλαμψε και έσβησε σαν μετεωρίτης, αφού έζησε μόνο 36 χρόνια. Πρόλαβε όμως να γράψει την πρώτη σημαντική αγγλική όπερα (Διδώ και Αινείας) και πολλή μουσική για το θέατρο, δηλ. μουσικά κομμάτια που παρεμβάλλονταν σε θεατρικά έργα, γνωστά σαν ημι-όπερες (semi-operas).
Επίμονο βάσιμο (basso ostinato ή ground bass)
Ένα μοτίβο της πιο βαθιάς (μπάσας) φωνής, το οποίο επαναλαμβάνεται πολλές φορές (εξού και επίμονο!), ενώ η μελωδία από πάνω του αλλάζει.
Λιμπρέτο (libretto)
Στα ιταλικά σημαίνει «μικρό βιβλίο». Είναι το κείμενο της όπερας, άλλοτε έμμετρο και άλλοτε όχι. Στην εποχή Μπαρόκ ο λιμπρετίστας, δηλ. ο συγγραφέας του θεατρικού-ποιητικού κειμένου, θεωρούνταν πιο σημαντικός από τον συνθέτη, με συνέπεια για πολλές όπερες της εποχής να έχει σωθεί το όνομα του λιμπρετίστα και όχι του συνθέτη.
Aντίθετα με τον Μπαχ, που δεν έφυγε ποτέ από τη Γερμανία, ο Χαίντελ ήταν ένας κοσμοπολίτης συνθέτης. Ταξίδεψε στην Ιταλία, όπου έγραψε πολλά θρησκευτικά έργα και ανέβασε με επιτυχία δύο όπερες, επέστρεψε στη Γερμανία και κατέληξε στην Αγγλία, όπου έζησε τα περισσότερα χρόνια της ζωής του σαν Άγγλος πολίτης. Έφερε την ιταλική όπερα στο αγγλικό κοινό με τις 41 όπερες που συνέθεσε μέσα σε 30 περίπου χρόνια. Όταν το αγγλικό μεσοαστικό κοινό έδειξε να κουράζεται από τις συγκρούσεις θεών, ηρώων και εραστών της σοβαρής όπερας, ο Χαίντελ άρχισε να συνθέτει ορατόρια στα αγγλικά και καταξιώθηκε σαν συνθέτης αυτού του είδους με τον Μεσσία, το λιγότερο τυπικό ορατόριο απ’ όλα. Ο Χαίντελ, όπως και ο Μπαχ, πέθανε τυφλός μετά από αποτυχημένες εγχειρήσεις στα μάτια. Και τους δύο συνθέτες τους χειρούργησε ο ίδιος γιατρός...
Πριμαντόνα (prima donna)
Σημαίνει «πρώτη κυρία». Είναι η πρωταγωνίστρια της όπερας. Σε όλες τις εποχές οι πριμαντόνες είναι γνωστές για την απαιτητική συμπεριφορά τους. Στην περίοδο Μπαρόκ ήταν από τους πιο ακριβοπληρωμένους μουσικούς, ενώ συχνά όχι μόνο απαιτούσαν τις καλύτερες άριες για τον εαυτό τους, αλλά είχαν και λόγο στη διαμόρφωση του ρόλου, ώστε να ταιριάζει και να προβάλλει καλύτερα τη φωνή τους. Λέγεται ότι οι διαμάχες ανάμεσα στη Φραντσέσκα Κουτσόνι και τη Φαουστίνα Μπορντόνι, τις δύο πριμαντόνες του Χαίντελ, ευθύνονταν εν μέρει για τη χρεοκοπία της Βασιλικής Μουσικής Ακαδημίας του Λονδίνου, που φιλοξενούσε τις όπερές του.
Εξίσου σημαντικοί με τις πριμαντόνες, αν όχι περισσότερο, ήταν οι καστράτοι, τραγουδιστές που πριν από την εφηβεία είχαν ευνουχιστεί για να διατηρήσουν την ψηλή φωνή τους. Η ρωμαλέα, ευέλικτη, ψηλή φωνή τους, αποτέλεσμα της ορμονικής διαταραχής, δημιουργούσε δέος στα ακροατήρια τον 17ο και 18ο αιώνα. Οι καστράτοι έπαιζαν συχνά τους γυναικείους ρόλους και αποθεώνονταν σαν σούπερ σταρ.
Water Music Suite No.1, HWV 348 (Handel, George Frideric), 10. Allegro molto
Performer Pages Yehudi Menuhin (conductor)
Bath Festival Orchestra (orchestra)
Publisher Info. Angel Records, 1964. 36173.