Καθώς οι μουσικοί τον 19ο αιώνα δούλευαν πια σαν ελεύθεροι επαγγελματίες, χρειαζόταν να ειδικευτούν σε κάτι (όργανο, μουσικό είδος) για να προσελκύσουν μεγαλύτερο κοινό. Πολλοί έγιναν δεξιοτέχνες ενός οργάνου και ξεσήκωναν τα ακροατήρια με την τεχνική τους, που έμοιαζε μυθική. Ένας τέτοιος δεξιοτέχνης του βιολιού ήταν ο Νικολό Παγκανίνι. Καθώς το πιάνο είχε γίνει το πιο δημοφιλές όργανο και βρισκόταν σε όλα τα καλά σαλόνια, πολλοί μουσικοί έγιναν βιρτουόζοι, δηλ. δεξιοτέχνες, του οργάνου αυτού. Οι τεχνολογικές βελτιώσεις στο πιάνο του έδωσαν πολύ γεμάτο και δυνατό ήχο, που έμοιαζε με της ορχήστρας, ενώ ταυτόχρονα ήταν οικονομικά προσιτό. Ο πιο γνωστός δεξιοτέχνης του πιάνου ήταν ο Φραντς Λιστ, που έσπρωξε τα όρια της τεχνικής αλλά και της σύνθεσης για το όργανο αυτό στα άκρα, συνθέτοντας κομμάτια απαιτητικά από τεχνική άποψη αλλά και πρωτοποριακά.
- Διαφήμιση του οίκου κατασκευής πιάνων Εράρ (Érard).
[FF piano score from Liszt that shows technique]
Το ξεχωριστό ηχόχρωμα του Σοπέν
Ο συνθέτης όμως που συνδέθηκε πιο στενά με το πιάνο ήταν ο πολωνικής καταγωγής Σοπέν, ο οποίος έγινε περιζήτητος στα κοσμικά σαλόν του Παρισιού σαν δεξιοτέχνης αλλά και δάσκαλος του πιάνου. Οι συνθέσεις του διαμόρφωσαν μια ιδιαίτερη πιανιστική γραφή με χαρακτηριστικό ηχόχρωμα, που δύσκολα το μπερδεύει κανείς με άλλου συνθέτη. Μαζούρκες και πολωνέζες (κομμάτια βασισμένα σε πολωνικούς χορούς), σπουδές, σκέρτσα, νυκτερινά, μπαλάντες και κοντσέρτα είναι μερικά από τα είδη στα οποία συνέθεσε ο Σοπέν.
- Πορτρέτο του Σοπέν από τον Ευγένιο Ντελακρουά ©
.
- Φρεντερίκ Σοπέν, Μπαλάντα σε σολ ελάσσονα. Δημήτρης Σγούρος, πιάνο. Ημ/νία συναυλίας 2/5/2007. Για το ιδιαίτερο ύφος του ο Σοπέν έχει χαρακτηριστεί σαν «ποιητής του πιάνου».
Μουσική με «χαρακτήρα»
Οι συλλογές από σύντομα κομμάτια με χαρακτηριστικούς τίτλους (κομμάτια χαρακτήρα), όπως Πεταλούδες, Καρναβάλι, Παιδικές σκηνές, είναι το σήμα κατατεθέν της μουσικής για πιάνο ενός Γερμανού ρομαντικού συνθέτη, του Ρόμπερτ Σούμαν. Αυτή η σύνδεση της μουσικής με εξωμουσικά στοιχεία (εικόνες, ποίηση, ιδέες) χαρακτηρίζει όλα τα είδη της μουσικής στη Ρομαντική περίοδο. Ο Σούμαν, που από μικρός αγαπούσε τη λογοτεχνία, σκιαγραφούσε με τη μουσική του φανταστικούς και πραγματικούς χαρακτήρες, όπως η γυναίκα του Κλάρα Βηκ. Άκου την ευαίσθητη μελωδία που δίνει στο κομμάτι «Κιαρίνα» (μικρή Κλάρα), από το έργο Καρναβάλι.
- Ο Ρόμπερτ και η Κλάρα Βηκ Σούμαν, ένα από τα πιο διάσημα μουσικά ζευγάρια. Φωτογραφία από το 1850 περίπου.
Γυναίκες βιρτουόζοι
Ακόμη πιο γνωστή για την τεχνική της στο πιάνο και τις εκτελέσεις της ήταν η γυναίκα του Σούμαν, Κλάρα Βηκ. Από 9 χρονών αναγνωρίστηκε σαν παιδί-θαύμα και περιόδευε στην Ευρώπη κερδίζοντας το θαυμασμό μεγάλων συνθετών, ενώ σε ηλικία 20 ετών είχε ήδη εκδώσει πολλές δικές της συνθέσεις. Παρά τη φροντίδα για τα 8 παιδιά που απέκτησε με τον Σούμαν, η Κλάρα συνέχισε τη μουσική της δραστηριότητα και τις δημόσιες συναυλίες!
Αντίθετα, η εξίσου ταλαντούχα πιανίστα και συνθέτρια Φάννυ Μέντελσον δεν έμελλε να κάνει καριέρα στη μουσική. Εξαιτίας της κοινωνικής της θέσης, ο πατέρας της και ο αδελφός της Φέλιξ Μέντελσον δεν της επέτρεπαν να εκδίδει τα έργα της ούτε να παίζει σε δημόσιες συναυλίες. Έτσι περιορίστηκε σε ιδιωτικές εκδηλώσεις που διοργάνωνε η ίδια στο σπίτι της. Πέθανε από εγκεφαλικό επεισόδιο στα 42 της, γεγονός που μάλλον επιτάχυνε και το θάνατο του αδελφού της, που ακολούθησε 6 μήνες αργότερα.
- Ρόμπερτ και Κλάρα Βηκ Σούμαν.
- Κλάρα Βηκ Σούμαν, Κοντσέρτο για πιάνο (1ο μέρος). Καμεράτα – Ορχήστρα των Φίλων της Μουσικής. Ημ/νία συναυλίας 28/3/2007.
- Φάννυ Μέντελσον Χένσελ, Τρίο σε ρε ελάσσονα για πιάνο, βιολί και βιολοντσέλο, έργο 11 (1ο μέρος, Allegro molto vivace). Τρίο Αθηνών: Βίκυ Στυλιανού, πιάνο, Χάρης Χατζηγεωργίου, βιολί, Ντάνα Χατζηγεωργίου, βιολοντσέλο. Ημ/νία συναυλίας 10/3/1996.
- Αυτό το Τρίο το έστειλαν οι γονείς της Φάννυ στον εκδότη λίγο μετά το θάνατό της, ενώ όσο ζούσε της είχαν απαγορεύσει να το εκδώσει!
H εκπληκτική ταχύτητα και η ικανότητά του για πρωτόγνωρα εφέ χάρισαν στον Γενοβέζο μουσικό Νικολό Παγκανίνι τη φήμη του μεγαλύτερου δεξιοτέχνη του βιολιού όλων των εποχών. Για να εξηγήσουν την ανεπανάληπτη τεχνική του, οι σύγχρονοί του επικαλούνταν το υπερφυσικό: ο Παγκανίνι πρέπει να είχε πουλήσει την ψυχή του στον διάβολο για να κερδίσει τις ικανότητές του (άλλωστε το βιολί ήταν ένα όργανο που συνδεόταν με το δαιμονικό στοιχείο από την εποχή του μπαρόκ συνθέτη Ταρτίνι). Ο Παγκανίνι έγραψε κοντσέρτα για βιολί, αλλά και πολλά έργα για βιολί και κιθάρα καθώς και για βιόλα. Πολλά έργα του ακόμη και σήμερα θεωρείται αδύνατον να παιχτούν. Αν θες να μάθεις λεπτομέρειες για τη ζωή αυτού του θρυλικού δεξιοτέχνη δες το video Paganini’s Daemon: A Most Enduring Legend http://video.google.co.uk/videoplay?docid=7115856528082343477&hl=en-GB# (στα αγγλικά).
24 Caprices for Solo Violin, Op. 16, Niccoló Paganini
Συνθέτης, διευθυντής ορχήστρας, συγγραφέας, βιρτουόζος του πιάνου αλλά και δάσκαλος, ο Ούγγρος Φραντς Λιστ επηρέασε σε πολλούς τομείς τη μουσική δημιουργία του 19ου αιώνα. Εντυπωσιασμένος από τους ακροβατισμούς του Παγκανίνι, ο Λιστ έκανε με τη σειρά του τη δεξιοτεχνία σημαντικό στοιχείο της δικής του πιανιστικής τέχνης. Η τεχνική του και το εντυπωσιακό του παρουσιαστικό ξεσήκωναν τα πλήθη, δημιουργώντας κύκλους θαυμαστών και θαυμαστριών σε όλη την Ευρώπη, αφού ο Λιστ περιόδευε συνεχώς από την Ιταλία μέχρι την Ιρλανδία και από την Πορτογαλία μέχρι τη Ρωσία. Τα ρεσιτάλ πιάνου και η θέση του πιανίστα όπως την ξέρουμε σήμερα (δηλ. με το πλάι προς το κοινό) καθιερώθηκαν με τον Λιστ. Ενθάρρυνε και υποστήριζε του νέους συνθέτες, όπως τον Μπερλιόζ και τον Βάγκνερ, διευθύνοντας ο ίδιος τα μεγάλα έργα τους (όπως την πρεμιέρα της όπερας Λόενγκριν του Βάγκνερ), αλλά και με μεταγραφές που τις έπαιζε ο ίδιος στο πιάνο. Στα παρισινά σαλόν όπου σύχναζε γνώρισε τους πιο σημαντικούς συγγραφείς, ζωγράφους και μουσικούς της εποχής του.
Konzertetuden, S.145 (Franz, Liszt) Waldesrauschen. Vivace
Tα «σαλόνια» ή «σαλόν» ήταν τακτικές συγκεντρώσεις καλλιτεχνών στα σπίτια φιλόμουσων αριστοκρατών και μεγαλοαστών.
Πέθανε μόλις 39 χρονών από φυματίωση στο Παρίσι, την πόλη στην οποία διάλεξε να ζήσει φεύγοντας από την Πολωνία το 1831. Εκεί γνώρισε και τη συγγραφέα Γεωργία Σάνδη, με την οποία είχε μια θυελλώδη εννιάχρονη σχέση. Οι αμοιβές του για να παραδίδει μαθήματα πιάνου ήταν τόσο υψηλές που του εξασφάλιζαν μια πολύ άνετη ζωή, αλλά και την πολυτέλεια να μη δίνει δημόσιες συναυλίες, κάτι που δεν του ήταν ευχάριστο. Στις συνθέσεις του συχνά ανακαλεί τη μουσική της πατρίδας του, στοιχείο που μετά την εισβολή των Ρώσων στην Πολωνία έκανε τη μουσική του ακόμη πιο δημοφιλή στους φιλoεπαναστάτες Παριζιάνους. Συναναστρεφόταν με πολλούς καλλιτέχνες της εποχής, όπως τον ζωγράφο Ντελακρουά και τον μυθιστοριογράφο Ονορέ ντε Μπαλζάκ. Ο Φραντς Λιστ μάλιστα έγραψε και ένα βιβλίο για τον Σοπέν.
Παρισινά σαλόν (salon)
Τον 19ο αιώνα το Παρίσι ήταν η μουσική πρωτεύουσα της Ευρώπης και πολλοί συνθέτες επιδίωκαν να καταξιωθούν εκεί. Τα «σαλόνια» ή «σαλόν», οι τακτικές συγκεντρώσεις καλλιτεχνών στα σπίτια φιλόμουσων Παριζιάνων αριστοκρατών, αποτελούσαν την καρδιά της πνευματικής και καλλιτεχνικής ζωής της πόλης.
Έργο για σόλο όργανο/α και ορχήστρα. Την Μπαρόκ περίοδο δήλωνε επίσης και το συνδυασμό φωνών με ένα ή περισσότερα όργανα.
Εκτός από τη μουσική, ο νεαρός Σούμαν αγαπούσε πολύ και τη λογοτεχνία, γι’ αυτό στα 23 του ίδρυσε τη Νέα μουσική εφημερίδα, που εκδίδεται ακόμη και σήμερα. Εκεί έγραφε μουσικοκριτικές, ενθαρρύνοντας νέους συνθέτες όπως ο Σοπέν και ο Μπραμς. Συχνά υπέγραφε τα άρθρα του σαν Ευσέβιος ή Φλορεστάν. Ο πρώτος χαρακτήρας αντιπροσώπευε τον ήρεμο, ονειροπόλο του εαυτό, ενώ ο δεύτερος την παρορμητική του πλευρά. Αυτοί οι δύο χαρακτήρες εμφανίζονται και στα μουσικά του έργα. Ο Σούμαν ερωτεύτηκε και παντρεύτηκε την Κλάρα Βηκ, επίσης πιανίστα και συνθέτρια. Ο έρωτάς τους είναι από τους πιο διάσημους στην ιστορία της μουσικής. Δυστυχώς ο Σούμαν από νωρίς έδειξε σημάδια κατάθλιψης, έκανε απόπειρα αυτοκτονίας και τελικά πέθανε σε άσυλο ψυχασθενών δύο χρόνια μετά.
Κόρη ενός φιλόδοξου δασκάλου μουσικής, η Κλάρα Βηκ από νωρίς αναγνωρίστηκε σαν παιδί-θαύμα, περιοδεύοντας σε ολόκληρη την Ευρώπη και παίζοντας τις δικές της συνθέσεις. Ερωτεύτηκε τον Ρόμπερτ Σούμαν, μαθητή του πατέρα της, και τον παντρεύτηκε στα 21 της, παρά τις πατρικές αντιρρήσεις. Εκείνη τη χρονιά ο Σούμαν συνέθεσε 150 ερωτικά τραγούδια για την Κλάρα. Μετά το θάνατο του Σούμαν, η Κλάρα συνέχισε να παίζει δημόσια και να διδάσκει, μια δραστηριότητα που κράτησε μέχρι το τέλος της ζωής της, στα 78 της χρόνια! Σταμάτησε όμως να συνθέτει, μια που είχε να φροντίσει 8 παιδιά, αντιμέτωπη επιπλέον με τη ρομαντική αντίληψη ότι είναι αδύνατον για μια γυναίκα να συνθέσει σπουδαία μουσική. Μετά το θάνατο του Σούμαν συνδέθηκε με τον νέο συνθέτη και προστατευόμενο του άντρα της, Γιοχάννες Μπραμς, με τον οποίο υπήρξαν πάντα στενοί φίλοι.
Φάννυ Μέντελσον Χένσελ (Fanny Mendelssohn Hensel, 1805-1847)
Η μεγαλύτερη αδελφή του Φέλιξ Μέντελσον ήταν το ίδιο ταλαντούχα με τον διάσημο αδελφό της. Οι αστικές όμως προκαταλήψεις της οικογένειάς της δεν τη βοήθησαν να αναπτύξει όλο το συνθετικό ταλέντο της, καθώς πατέρας και αδελφός της απαγόρευαν να δίνει δημόσιες συναυλίες και να εκδίδει τα έργα της (με εξαίρεση κάποια Lieder που εκδόθηκαν με το όνομα του Φέλιξ). Ακόμη και σήμερα, τα περισσότερα από τα 500 (!) έργα της Φάννυ Μέντελσον παραμένουν χειρόγραφα σε ιδιωτικές συλλογές. Παντρεμένη με τον ζωγράφο Βίλελμ Χένσελ, έγραψε συνθέσεις για όλα τα είδη μουσικής, ακόμη και ορατόρια, που έπαιζε και διηύθυνε σε εβδομαδιαία κοντσέρτα που οργάνωνε στο βερολινέζικο σαλόνι της.
Από μεγαλοαστική οικογένεια Εβραίων που ασπάστηκαν το χριστιανισμό, ο Φέλιξ Μέντελσον απήλαυσε όλα τα προνόμια της τάξης του: εξαιρετική μόρφωση, μουσική παιδεία και ένα περιβάλλον καλλιτεχνών και πνευματικών ανθρώπων. Η καριέρα του ήταν πετυχημένη σε όλες τις εκφάνσεις της: συνθέτης, πιανίστας, οργανίστας, μαέστρος, δάσκαλος και ...μουσικολόγος. Ο Μέντελσον ήταν ο πρώτος που διηύθυνε τα Κατά Ματθαίον Πάθη του Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ (ξεχασμένα μετά το θάνατο του συνθέτη το 1750), ανασύροντάς τα από τη λήθη και βοηθώντας έτσι στην αναβίωση της «παλαιάς μουσικής». Αυτό έγινε το 1829, όταν ο Μέντελσον ήταν μόνο 20 ετών, ενώ το 1843 ίδρυσε το Ωδείο της Λιψίας, αναθέτοντας στον Ρόμπερτ Σούμαν τη διδασκαλία πιάνου και σύνθεσης. Στις πολυάριθμες συνθέσεις του (ανάμεσά τους συμφωνίες, ορατόρια, κοντσέρτα και σουίτες) γίνεται φανερή όχι μόνο η κλασική μουσική του παιδεία αλλά και ο θαυμασμός του για τα έργα παλαιών συνθετών, όπως ο Μπαχ, ο Χαίντελ, ο Μότσαρτ και ο Μπετόβεν. Σε μερικές συμφωνίες του μάλιστα περιέλαβε και χορωδιακά μέρη κατά το πρότυπο της Ένατης Συμφωνίας του Μπετόβεν.