Όλα με σειρά: ολικός σειραïσμός
Οι πολιτικές συγκυρίες και ιδεολογίες που διαμόρφωσαν σε μεγάλο βαθμό τα μουσικά ρεύματα του Μεσοπολέμου ξεχάστηκαν μετά το 1950. Πολλοί συνθέτες αναζήτησαν ακόμη πιο ριζοσπαστικούς τρόπους έκφρασης, είτε φτάνοντας τις υπάρχουσες τεχνικές στα όριά τους είτε επινοώντας καινούριες. Μερικές βρήκαν άμεση ανταπόκριση στο κοινό, ενώ άλλες είχαν και έχουν επιτυχία μόνο σε μικρούς κύκλους ειδημόνων. Η ιδέα της σειράς, δηλ. της προκαθορισμένης διαδοχής των 12 φθόγγων που αποτελούν τη βάση ενός δωδεκάφθογγου έργου, επεκτάθηκε και πέρα από τις νότες, ορίζοντας κάθε μουσική παράμετρο, από τις μουσικές διάρκειες μέχρι την ένταση ή το ηχόχρωμα. Η νέα τεχνική ονομάστηκε ολικός σειραïσμός ή απλά σειραïσμός και είχε φανατικούς οπαδούς, πολλοί από τους οποίους ξεπήδησαν από τα καλοκαιρινά σεμινάρια νέας μουσικής που οργανώθηκαν μεταπολεμικά στο Ντάρμσταντ της Γερμανίας. Ο Γάλλος Πιερ Μπουλέζ είναι από τους σημαντικότερους συνθέτες σειραïκής μουσικής, αλλά και υπέρμαχος κάθε πειραματισμού. Το IRCAM, ένα ινστιτούτο που ίδρυσε στο Παρίσι για την ακουστική και μουσική έρευνα, είναι ένας τόπος παραγωγής σημαντικών μουσικών έργων με υπολογιστή (computer music).
- Ο Πιερ Μπουλέζ ©
Από τον πλήρη έλεγχο στη μουσική του τυχαίου
Ενώ ο σειραïσμός επιτρέπει τον πλήρη έλεγχο μιας μουσικής σύνθεσης, πολλοί συνθέτες μετά το 1950 πειραματίστηκαν με την ιδέα ενός «ανοιχτού» μουσικού έργου, όπου ο εκτελεστής ή άλλοι εξωμουσικοί παράγοντες καθορίζουν το τελικό άκουσμα. Αυτή η μουσική ονομάστηκε αλεατορική ή μουσική του τυχαίου ή της απροσδιοριστίας, γιατί κάθε φορά το αποτέλεσμα είναι διαφορετικό. Χάπενινγκ και άλλες μορφές τέχνης, όπως video art ή χορός, συχνά αποτελούν αναπόσπαστα μέρη τέτοιων συνθέσεων. Ο Αμερικανός Τζoν Κέιτζ είναι από τους σημαντικότερους εκπροσώπους αυτής της μουσικής. Το έργο του μάλιστα 4’33’’ για οποιοδήποτε αριθμό εκτελεστών αποτελείται από τους τυχαίους ήχους που ακούγονται στην αίθουσα συναυλιών (βήχας, ψίθυροι κλπ.) για 4 λεπτά και 33 δευτερόλεπτα! Σε άλλες περιπτώσεις ο συνθέτης αφήνει κάποιες επιλογές στον εκτελεστή. Στο έργο Ζωδιακός κύκλος (Tierkreis) του Καρλχάιντς Στοκχάουζεν (Karlheinz Stockhausen, 1928-), οι μουσικοί μπορούν να αρχίσουν από όποιο ζώδιο θέλουν, αρκεί να παίξουν μετά με τη σειρά τον πλήρη κύκλο, καταλήγοντας στο αρχικό ζώδιο.
- Ο Καρλχάιντς Στοκχάουζεν ©
Νέοι ήχοι, νέες τεχνικές
Οι πειραματισμοί των συνθετών δεν αφορούσαν μόνο τις τεχνικές σύνθεσης, αλλά και την ενσωμάτωση πρωτόγνωρων ήχων που προκύπτουν είτε από τα παραδοσιακά όργανα και την ανθρώπινη φωνή με καινούριες τεχνικές παιξίματος είτε από όργανα εξωδυτικών πολιτισμών, καθώς και από καθημερινά αντικείμενα. Ο Κέιτζ π.χ. έκανε το πιάνο να ακούγεται σαν ορχήστρα κρουστών, τοποθετώντας διάφορα αντικείμενα (βίδες, γόμες κλπ.) ανάμεσα στις χορδές του, δημιουργώντας έτσι το «προπαρασκευασμένο πιάνο». Η καταγραφή του ήχου σε μαγνητοταινίες, που ξεκίνησε στη δεκαετία του ’50, οδήγησε σε συνθέσεις που χρησιμοποιούν ηχογραφημένους ήχους (συγκεκριμένη μουσική, γαλλ. musique concrète), οι οποίοι εύκολα μπορεί να μεταμορφωθούν και να συνδυαστούν με αναρίθμητους τρόπους. Η ηλεκτρονική μουσική, στην αρχή με τα συνθεσάιζερς και στη συνέχεια με την ψηφιακή επεξεργασία του ήχου, άνοιξε νέους ηχητικούς κόσμους με ήχους που δεν μπορούν να παραχθούν με φυσικό τρόπο.
[Ligeti, Ramifications]
Μουσικά κολάζ
Η ιδέα της ενσωμάτωσης ήδη γνωστής μουσικής σε μια καινούρια σύνθεση είναι τόσο παλιά όσο και η ανθρώπινη μουσική δημιουργία. Καθημερινά ακούμε κομμάτια ραπ που χτίζουν πάνω σε δύο ή και περισσότερα παλιότερα τραγούδια. Τα μουσικά κολάζ έδωσαν την ευκαιρία σε πολλούς συνθέτες να δημιουργήσουν μουσική που έδινε μια αίσθηση οικειότητας στο ακροατήριο, σε σχέση π.χ. με τη σειραïκή μουσική, που συνήθως δεν είναι τόσο εύπεπτη σε πρώτο άκουσμα. Ένας συνθέτης τέτοιων κολάζ είναι ο Ιταλός Λουτσιάνο Μπέριο (Luciano Berio, 1925-2004). Στην περίφημη Συμφωνία του, συνδυάζει το σκέρτσο από τη Δεύτερη Συμφωνία του Μάλερ με αποσπάσματα από άλλα 100 περίπου γνωστά μουσικά έργα, που ακούγονται ταυτόχρονα με οκτώ αφηγητές.
- Ο Λουτσιάνο Μπέριο το 1990 ©
Η μουσική του ελάχιστου
Τις τελευταίες δεκαετίες του 20ού αιώνα, τα μουσικά ρεύματα ολοένα πολλαπλασιάζονται. Με τον ηλεκτρονικό υπολογιστή, το ίντερνετ, τα κινητά τηλέφωνα, αλλά και την ψηφιακή ανάλυση που επιτρέπει την επεξεργασία και τη γρήγορη μετάδοση του ήχου, πολλά και διαφορετικά είδη μουσικής γίνονται εύκολα προσιτά. Έτσι τα όρια ανάμεσα στην κλασική μουσική και την ποπ γίνονται δυσδιάκριτα. Ένα σημαντικό ρεύμα στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα είναι ο μινιμαλισμός ή η μουσική του ελάχιστου, που δανείζεται στοιχεία από τη ροκ, την αφρικανική ή την ασιατική μουσική, μέχρι το Ρομαντισμό. Παρόλο που εμφανίζεται με διάφορες εκφράσεις, η μινιμαλιστικη μουσική βασίζεται σε μια απλή, σύντομη ιδέα, η οποία μεταλλάσσεται μέσα από συνεχείς επαναλήψεις. Ο Φίλιπ Γκλας (Philip Glass, 1937-) αλλά και ο Στηβ Ράιχ (Steve Reich, 1936-) είναι σήμερα οι πιο δημοφιλείς μινιμαλιστές, που προσελκύουν πολλά διαφορετικά ακροατήρια.
- Ο Φίλιπ Γκλας ©
Ευέλικτες μεταπτώσεις
Ο πλουραλισμός που διακρίνει τη μουσική του 20ού και 21ου αιώνα χαρακτηρίζει όλες τις τέχνες. Η παραμόρφωση ή η αφαίρεση των ιμπρεσιονιστικών, κυβιστικών ή εξπρεσιονιστικών έργων υπογραμμίζουν τον υποκειμενικό τους χαρακτήρα και αμφισβητούν την αισθητική λειτουργία του «Ωραίου». Γλυπτική και αρχιτεκτονική συχνά γίνονται μία τέχνη, το παλιό μπλέκεται με το καινούριο και το έντεχνο με το λαϊκό. Όλα τα υλικά έχουν δοκιμαστεί, όπως και οι πιθανές σχέσεις του καλλιτέχνη με το κοινό. Η pop art βρήκε τη θέση της στα μουσεία και η ροκ μουσική έχει γίνει αντικείμενο σπουδών μαζί με την κλασική μουσική και την τζαζ. Οι επιλογές είναι απεριόριστες και η Οδύσσεια την μουσικής παραμένει, ευτυχώς, ένα ταξίδι χωρίς τέλος.
- Το μουσείο μοντέρνας τέχνης Γκούγκενχαïμ στο Μπιλμπάο της Ισπανίας. Εδώ αρχιτεκτονική και γλυπτική έχουν συντεθεί σε μία τέχνη.
- Το κτίριο της Όπερας του Σίδνεϋ παραπέμπει σε πανιά ιστιοφόρου.
- Κτίριο στη Βιέννη
- Η γυάλινη φουτουριστική πυραμίδα στην αυλή του Μουσείου του Λούβρου
- Άντυ Γουόρχολ, Μάικλ Τζάκσον © - Από τους σημαντικότερους καλλιτέχνες της pop art, ο Άντυ Γουόρχολ έκανε πολλά πορτρέτα διασημοτήτων.
δωδεκάφθογγο σύστημα (twelve-tone method)
Στο σύστημα αυτό, που εισήγαγε ο Άρνολντ Σαίνμπεργκ στις αρχές του 20ού αιώνα, οι 12 νότες της χρωματικής κλίμακας θεωρούνται ισότιμες και οργανώνονται σε σειρές που αποτελούν το βασικό υλικό της σύνθεσης.
Η επέκταση της ιδέας δημιουργίας σειρών σε άλλες μουσικές παραμέτρους πέρα από τις νότες, όπως ο ρυθμός, το ηχόχρωμα ή η δυναμική.
Από το λατινικό alea, που σημαίνει «ζάρια». Μουσική γραφή του 20ού αιώνα, στην οποία κάποιες παράμετροι αφήνονται στην τύχη, και οι εκτελεστές καλούνται να αποφασίσουν ποιες ενότητες, νότες ή ρυθμούς θα παίξουν.
Από τους σημαντικότερους συνθέτες της μεταπολεμικής αμερικανικής πρωτοπορίας, ο Τζον Κέιτζ ενδιαφερόταν για τον ήχο και τα μουσικά συμβάντα σαν αυτόνομες εμπειρίες, όχι σαν μέσα που εκφράζουν συναισθήματα ή νοήματα. Επηρεασμένος από Ζεν βουδιστικές θεωρήσεις, εισήγαγε στα έργα του το στοιχείο του τυχαίου αλλά και του απροσδιόριστου, όπου κάποιες αποφάσεις αφήνονται στους εκτελεστές, με αποτέλεσμα κάθε εκτέλεση να είναι διαφορετική. Αυτή η «ανοιχτή» προσέγγιση ως προς τη σύνθεση και την εκτέλεση φαίνεται καθαρά στο έργο Παραλλαγές IV του 1963, γραμμένο «για οποιοδήποτε αριθμό εκτελεστών, οποιουσδήποτε ήχους ή συνδυασμούς ήχων που μπορούν να παραχθούν με κάθε μέσο, με ή χωρίς άλλες δραστηριότητες». Οι «δραστηριότητες» αυτές μπορεί να ήταν άλλες μορφές τέχνης, αλλά και χάπενινγκ στα οποία συμμετέχει, είτε εν γνώσει του είτε όχι, το κοινό.
Γνωστός για την ακρίβεια, το δυναμισμό και την εκφραστικότητά του σαν μαέστρος, ο Γκούσταβ Μάλερ διηύθυνε τις πιο γνωστές ορχήστρες, από την Όπερα της Βιέννης μέχρι τη Μετροπόλιταν και τη Φιλαρμονική της Νέας Υόρκης. Χρόνο για σύνθεση είχε μόνο τα καλοκαίρια, στη διάρκεια των οποίων ολοκλήρωσε 9 συμφωνίες, αφήνοντας μια δέκατη ημιτελή, και 5 κύκλους συμφωνικών τραγουδιών (τραγούδια για φωνή και ορχήστρα). Η ζωή του σημαδεύτηκε από τραγικά γεγονότα, αφού έχασε την κόρη που απέκτησε με την καλλονή Άλμα Μάλερ σε ηλικία 4 χρόνων, μόλις είχε ολοκληρώσει τον κύκλο Τραγούδια για τα νεκρά παιδιά (Kindertotenlieder). Ο ίδιος έπασχε από καρδιά και πέθανε πρόωρα σε ηλικία 50 ετών. Η μουσική του επηρέασε τους συνθέτες του 20ού αιώνα, κυρίως τους συνθέτες της Δεύτερης Βιεννέζικης Σχολής.
ιμπρεσιονισμός (impressionism)
Γαλλικό ρεύμα στη ζωγραφική του τέλους του 19ου αιώνα, που επιδιώκει να αποδώσει την «εντύπωση» μιας σκηνής παρά την πιστή αναπαράστασή της.
εξπρεσιονισμός (expressionism)
Γερμανικό καλλιτεχνικό ρεύμα των αρχών του 20ού αιώνα που επιδιώκει να εκφράσει τις εσωτερικές συγκρούσεις και φοβίες του σύγχρονου ανθρώπου. Στη μουσική εκφράστηκε κυρίως με τη έντονη χρήση διαφωνιών.