Η πολυφωνική γραφή υιοθετήθηκε και για κοσμικές συνθέσεις, και διάφορες ευρωπαϊκές περιοχές ανέπτυξαν τις δικές τους παραδόσεις και τα δικά τους μουσικά είδη. Στις γαλλόφωνες περιοχές τα κοσμικά τραγούδια ή σανσόν (chansons) γράφονταν από ποιητές-μουσικούς (όπως ήταν παλαιότερα οι τροβαδούροι και οι τρουβέροι) και βασίζονταν σε συγκεκριμένες ποιητικές δομές (τις formes fixes στα γαλλικά), όπως το ροντό, η μπαλάντα και το βιρελέ. Στο τέλος του 14ου αιώνα τα σανσόν έγιναν τόσο περίτεχνα και εκλεπτυσμένα που οι ιστορικοί τα ονόμασαν Ars subtilior, δηλαδή η πιο εκλεπτυσμένη τέχνη. Τους περίπλοκους ρυθμούς που χαρακτηρίζουν αυτά τα τραγούδια δεν τους ξανασυναντάμε παρά μόνο στη μουσική του 20ού αιώνα! Προφανώς η μουσική αυτή ήταν για περιορισμένα καλλιεργημένα ακροατήρια και επαγγελματίες τραγουδιστές. Ο πιο ξακουστός συνθέτης τραγουδιών τον 14ο αιώνα ήταν ο Γκυγιώμ ντε Μασώ, γνωστός στις μέρες του περισσότερο ως ποιητής παρά ως συνθέτης. Ήταν από τους πρώτους καλλιτέχνες που τους απασχόλησε η υστεροφημία τους —σε αντίθεση με την ανωνυμία που χαρακτηρίζει τους περισσότερους δημιουργούς του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης— και έτσι ο ίδιος επέβλεψε τη δημιουργία χειρογράφων με τα έργα του.
- Μουσική και χορός στον Μεσαίωνα ©. Η εικόνα αυτή προέρχεται από ένα χειρόγραφο με συμβουλές για υγιεινή ζωή, γραμμένο αρχικά τον 11ο αιώνα. Η πλούσια εικονογράφησή του, που το έκανε ιδιαίτερα ευχάριστο για τους ευγενείς που το κατείχαν, μας δίνει σήμερα πολύ σημαντικές πληροφορίες για την εποχή: από την αρχιτεκτονική μέχρι την ενδυμασία (προσέξτε τα μυτερά παπούτσια της λαίδης!), τις χορευτικές συνήθειες και τα μουσικά όργανα. Σύμφωνα με τις συμβουλές του συγγραφέα, μουσική και χορός θεωρούνται πολύ σημαντικά για μια ισορροπημένη καθημερινότητα.
Τραγούδι αλά ιταλικά
Οι Ιταλοί συνθέτες του 14ου αιώνα (ή «τρετσέντο», όπως είναι γνωστός, από το ιταλικό mille trecento για το 1300) έγραψαν μπαλάτες (ιταλ. ballata), μαδριγάλια και κάτσιες (ιταλ. caccia). Τα τραγούδια τους ήταν ρυθμικά πιο απλά και με γλυκύτερες μελωδίες απ’ ό,τι τα γαλλικά. Μεγάλος συνθέτης του τρετσέντο ήταν ο τυφλός Φραντσέσκο Λαντίνι (Francesco Landini, περ. 1325-1397), γνωστός και σαν άριστος εκτελεστής του φορητού οργάνου. Καθώς οι πλούσιοι ηγεμόνες των ιταλικών πόλεων ανταγωνίζονταν ο ένας τον άλλο σε δύναμη και κύρος, προσέλκυαν τους καλύτερους καλλιτέχνες από όλα τα μέρη της Ευρώπης. Έτσι, μουσικοί από τον Βορρά, τη Γαλλία, την Αγγλία και τις Κάτω Χώρες έκαναν καριέρα στις πλούσιες αυλές των Ιταλών μαικηνών, κάτι που είχε σαν αποτέλεσμα να αναμιχθούν το βορειοευρωπαϊκό με το ιταλικό μουσικό ύφος. Στα τέλη του 14ου αιώνα μιλάμε πια για μια διεθνή μουσική γλώσσα με γαλλικές κυρίως επιρροές.
- Ο Πετράρχης, Francesco Petrarca, 1304-1374.Ο μεγάλος ιταλός ποιητής Πετράρχης ήταν σύγχρονος του συνθέτη Φραντσέσκο Λαντίνι.
Το «αγγλικό ύφος»: μια νέα τέχνη μετά τη «Νέα Τέχνη»
Το ποιος θα ανέβει στον γαλλικό θρόνο, Άγγλος ή Γάλλος βασιλιάς, ήταν αντικείμενο διαμάχης σε όλο τον ύστερο Μεσαίωνα (μετά το 1000 μ.Χ.). Η πιο αιματηρή και μακροχρόνια σύγκρουση όμως ξεκίνησε το 1337 και κράτησε πάνω από 100 χρόνια (μέχρι το 1453)! Αυτός ο Εκατονταετής Πόλεμος είχε και τη θετική του πλευρά, καθώς οι Άγγλοι ευγενείς που πολεμούσαν στη Γαλλία έφερναν μαζί τους και τους μουσικούς τους. Έτσι, στις αρχές του 15ου αιώνα, στην ηπειρωτική Ευρώπη έγινε της μόδας το «αγγλικό ύφος» (contenance angloise), που το χαρακτήριζαν γλυκύτερες συνηχήσεις (με τα σημερινά δεδομένα) απ’ ό,τι αυτές της γαλλικής μουσικής. Ο Τζον Ντάνσταμπλ αναγνωρίστηκε από τους σύγχρονούς του ως ο δημιουργός μιας καινούριας μουσικής (θυμάσαι ότι τον 14ο αιώνα οι μουσικές καινοτομίες πάλι ονομάστηκαν «Νέα Τέχνη»;) και την τέχνη του ακολούθησαν ξακουστοί Γάλλοι συνθέτες όπως ο Ντυφαί και ο Μπινσουά.
- Αγία Ιωάννα της Λωρραίνης, περ. 1412-1431 ©. Πολέμησε ενάντια στους Άγγλους στον Εκατονταετή Πόλεμο, καταδικάστηκε και κάηκε σαν αιρετική μόλις 19 ετών και τελικά ανακηρύχθηκε αγία τον 20ό αιώνα. Η ιστορία της ενέπνευσε συγγραφείς, συνθέτες και ζωγράφους και χρησιμοποιείται συχνά σαν πολιτικό σύμβολο για τη Γαλλία.
Η Βουργουνδία και η Γαλλοφλαμανδική Σχολή
Εκτός από την Αγγλία, στα κεντροανατολικά της Γαλλίας υπήρχε μια περιοχή που συχνά δημιουργούσε προβλήματα στον γαλλικό θρόνο. Παρόλο που οι δούκες που διοικούσαν τη λεγόμενη Βουργουνδία ήταν υποτελείς στον Γάλλο βασιλιά, συχνά υπερτερούσαν έναντι αυτού σε δύναμη. Στη διάρκεια του Εκατονταετούς Πολέμου οι δούκες δεν δίστασαν να συμμαχήσουν με τους Άγγλους, και με πολιτικούς γάμους και διπλωματία να αποκτήσουν τεράστιες εκτάσεις, ουσιαστικά τις περιοχές που σήμερα αποτελούν την Ολλανδία, το Βέλγιο, το Λουξεμβούργο, τη βορειοανατολική Γαλλία και την περιοχή της Λωρραίνης. Οι δούκες αυτοί συντηρούσαν μεγάλες χορωδίες για τα παρεκκλήσιά τους και μπάντες με οργανοπαίχτες. Οι καλύτεροι μουσικοί του 15ου αιώνα είτε προήλθαν από τις βουργουνδικές περιοχές είτε έδρασαν σε αυτές, έχοντας κάποια σχέση με τη δουκική αυλή. Στους συνθέτες αυτούς αναφερόμαστε με τον όρο Γαλλοφλαμανδική Σχολή. Στην υπηρεσία του Φιλίππου του «Καλού», δούκα της Βουργουνδίας από το 1419 μέχρι το 1467, υπηρέτησαν ο Ζιλ Μπινσουά (Gilles Binchois (περ. 1400-1460) και ο Γκιγιώμ Ντυφαί, οι πιο ξακουστοί συνθέτες της γενιάς τους. Αυτοί έγραψαν τρίφωνα θρησκευτικά και κοσμικά έργα που συνδυάζουν τη γαλλική ρυθμική πολυπλοκότητα με την ιταλική μελωδικότητα και την αγγλική προτίμηση για γλυκές συνηχήσεις.
- Ο καθεδρικός ναός της Φλωρεντίας γνωστός και ως «Ντουόμο» Ο ναός αυτός, αφιερωμένος στην Παναγία, ολοκληρώθηκε από τον αρχιτέκτονα Μπρουνελέσκι (Filippo Brunelleschi) και εγκαινιάστηκε το 1436. Ο συνθέτης Γκιγιώμ Ντυφαί έγραψε το συμβολικό μοτέτο Nuper rosarum flores για τα εγκαίνια.
πολυφωνία (polyphony)
Ο συνδυασμός δύο ή περισσότερων ανεξάρτητων μελωδικών γραμμών (φωνών) ίσης σημασίας. Από τον 12ο αιώνα μέχρι την περίοδο Μπαρόκ η μουσική είναι πολυφωνική.
σανσόν (chanson)
Κοσμικό τραγούδι με γαλλικά λόγια, κυρίως τα πολυφωνικά τραγούδια από τον 14ο μέχρι τον 16ο αιώνα.
Ποιητικές δομές (γαλλ. formes fixes, δηλ. σταθερές φόρμες)
Στις σταθερές φόρμες, όπως το ροντό, η μπαλάντα και το βιρελέ, η μουσική και το κείμενο ακολουθούν προκαθορισμένα επαναληπτικά σχήματα και περιλαμβάνουν και ένα ρεφρέν. Όλες αυτές οι φόρμες προέρχονται από είδη που προορίζονταν για χορό, είναι αμφίβολο όμως αν οι εκλεπτυσμένες συνθέσεις του 14ου αιώνα προσφέρονταν για κάτι τέτοιο.
Γκυγιώμ ντε Μασώ (Guillaume de Machaut, περ. 1300-1377)
Η μουσική του θεωρείται το αποκορύφωμα της Αρς Νόβα. Είχε ήδη χειροτονηθεί ιερέας όταν μπήκε στην υπηρεσία του βασιλιά της Βοημίας, ακολουθώντας τον σε στρατιωτικές εκστρατείες σε όλη την Ευρώπη. Ο Μασώ κατέγραψε τα ηρωικά κατορθώματα του αφέντη του σε μακροσκελή ποιήματα, από τα οποία αντλούμε και εμείς κάποια στοιχεία για τη ζωή του συνθέτη. Πάντα κινούνταν σε κύκλους αριστοκρατικούς, πράγμα που του επέτρεψε να επιβλέψει τη δημιουργία περίτεχνων χειρογράφων με τα ποιητικά και μουσικά του έργα. Μαζί με τα ερωτικά σανσόν και τα αφηγηματικά ποιήματα, ο Μασώ συνέθεσε την πρώτη πλήρη πολυφωνική λειτουργία (Messe de Nostre Dame, δηλ. Λειτουργία της Παναγίας), μελοποιώντας και τα πέντε σταθερά της μέρη (Κύριε, Δόξα, Πιστεύω, Άγιος-Ευλογητός και Αμνός του Θεού). Μετά τον Μασώ, η σύνθεση τέτοιων κύκλων καθιερώθηκε και η πολυφωνική λειτουργία αποτέλεσε ένα από τα σημαντικότερα μουσικά είδη της Αναγέννησης.
Κάτσια (ιταλ. caccia, δηλ. κυνήγι)
Το ποιητικό θέμα είναι σκηνές κυνηγιού, αλλά υπάρχει και ένα «μουσικό» κυνήγι ανάμεσα στις φωνές που μιμούνται-κυνηγούν η μία την άλλη. Όταν η μίμηση είναι πιστή, η τεχνική ονομάζεται κανόνας.
μαδριγάλι (ιταλ. madrigale, δηλ. τραγούδι στη μητρική γλώσσα)
- Πολυφωνική ιταλική σύνθεση του 14ου αιώνα για δύο ή τρεις φωνές με θέμα ποιμενικό ή ερωτικό.
- Πολυφωνική ιταλική σύνθεση του 16ου αιώνα για φωνές, με ή χωρίς συνοδεία οργάνων, πάνω σε ιταλική ποίηση ερωτικού χαρακτήρα. Τα μαδριγάλια έγιναν ιδιαίτερα δημοφιλή και στην Αγγλία.
Γλυκύτερες συνηχήσεις
Για τον μεσαιωνικό ακροατή, αποδεκτές συνηχήσεις ήταν αυτές που περιλάμβαναν τα διαστήματα πέμπτης, τετάρτης και οκτάβας. Η αγγλική μουσική περιείχε πολλά διαστήματα τρίτης και έκτης (π.χ. ντο-μι ή ντο-λα), που κάνουν τον ήχο πιο γλυκό.
Τζον Ντάνσταμπλ (John Dunstable, περ. 1390-1453)
Mαθηματικός, αστρονόμος και μουσικός, o Τζον Ντάνσταμπλ επιβεβαιώνει τη μεσαιωνική αντίληψη για τη μουσική σαν μέρος των μαθηματικών επιστημών. Η μουσική του επηρέασε όσο κανενός άλλου συνθέτη το ύφος της βορειοευρωπαiκής μουσικής στα μέσα του 15ου αιώνα.
Γκιγιώμ Ντυφαί (Guillaume Du Fay, περ. 1397-1474)
Η ζωή του Ντυφαί δείχνει πόσο κινητικοί ήταν οι μουσικοί στις μέρες του. Παρόλο που τα ταξίδια ήταν επικίνδυνα και χρονοβόρα, ένας μουσικός μπορούσε να αλλάξει αφεντικό πολλές φορές στη ζωή του, πηγαίνοντας όχι μόνο από αυλή σε αυλή, αλλά κι από χώρα σε χώρα. Μερικές μόνο από τις διαδρομές του Ντυφαί είναι ενδεικτικές: από το Καμπραί της Βόρειας Γαλλίας, στο Ρίμινι της Αδριατικής ακτής, μετά στην Μπολόνια, στη συνέχεια στην υπηρεσία του πάπα στη Ρώμη και πίσω στη Γαλλία, για να καταλήξει στο Καμπραί, όπου έζησε τα τελευταία του χρόνια σαν ιερέας του καθεδρικού ναού και αρκετά πλούσιος. Με αυτό τον τρόπο ήρθε σε επαφή με διαφορετικά μουσικά στιλ και διαμόρφωσε μια διεθνή μουσική γλώσσα, που συνδύαζε γαλλικά, αγγλικά και ιταλικά χαρακτηριστικά.
Performers Ensemble vocal Philippe Caillard – Henri Arque, Stanislas Boutry, Fernand Marin, trombones
Publisher Info. Erato LDE 3023, 1955.
Copyright
Creative Commons Zero 1.0 - Non-PD US
Με την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως το 1453, ο δυτικός κόσμος συγκλονίστηκε και αμέσως ανακοινώθηκαν σταυροφορίες για τη διάσωση της Ανατολικής Εκκλησίας. Ο Ντυφαί συνέθεσε ένα μοτέτο-θρήνο για την πτώση της Πόλης, που λέγεται πως παίχτηκε σε ένα μεγάλο συμπόσιο που διοργάνωσε ο Φίλιππος ο «Καλός». Ο σκοπός του συμποσίου ήταν να οργανωθεί μια τέτοια σταυροφορία. Στη διάρκεια της τελετής παρουσιάστηκε στους ευγενείς ένας στολισμένος φασιανός, στον οποίο έπρεπε να δώσουν όρκο γι’ αυτόν το σκοπό. Παρά τον ενθουσιασμό των ιπποτών, η σταυροφορία αυτή δεν έγινε ποτέ
