Οι όροι «Μεσαίωνας» ή «Σκοτεινοί αιώνες» χρησιμοποιήθηκαν από τους ιστορικούς για να προβάλουν την αντίθεση ανάμεσα στη «φωτισμένη» κλασική αρχαιότητα (που έσβησε με την κατάρρευση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας τον 5ο αιώνα) και τους δέκα αιώνες που μεσολάβησαν μέχρι την αναγέννησή της, τον 15ο αιώνα (απ’ όπου και Μεσαίωνας, δηλ. ενδιάμεσοι αιώνες). Σίγουρα η περίοδος αυτή ήταν σκοτεινή, καθώς θρησκευτικές διαμάχες, μεγάλοι πόλεμοι, πείνα και λοιμοί αποδεκάτιζαν κυριολεκτικά τους ευρωπαϊκούς πληθυσμούς. Ωστόσο, παρά τις δύσκολες συνθήκες διαβίωσης, τα μεσαιωνικά χρόνια ανέδειξαν φωτισμένους δημιουργούς στις τέχνες, τις επιστήμες και τα γράμματα.
Η σκοτεινή πλευρά
Με την κατάρρευση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας τον 5ο αιώνα, μοναδικός ηγέτης στη Δυτική Ευρώπη παρέμεινε ο Πάπας της Ρώμης, τουλάχιστον μέχρι την ανακήρυξη του Καρλομάγνου ως Ρωμαίου Αυτοκράτορα το 800 μ.Χ. Αλλά και ο Πάπας δεν ήταν αδιαμφισβήτητος ηγέτης. Στην περίοδο που είναι γνωστή ως το Μεγάλο Παπικό Σχίσμα (από το 1378-1417) υπήρχαν ταυτόχρονα τρεις υποψήφιοι που διεκδικούσαν τον παπικό θρόνο: άλλος στη Ρώμη, άλλος στην Αβινιόν και άλλος στην Πίζα. Οι διαμάχες τους κλόνισαν την πίστη στον κλήρο και προκάλεσαν μεγάλες αιματοχυσίες. Παράλληλα, οι πολεμικές εμπλοκές, οι ίντριγκες και οι δολοφονίες ήταν ο κανόνας μεταξύ των ευγενών, ενώ οι σταυροφορίες για την ανάκτηση (ή με πρόσχημα την ανάκτηση!) των Αγίων Τόπων (από το 1095 μέχρι το 1270) έστελναν εκατοντάδες χιλιάδες ιππότες πολύ μακριά από τις πατρίδες τους. Λίγοι από αυτούς γύριζαν πίσω.
Παρ’ όλα αυτά ο πληθυσμός της Ευρώπης τριπλασιάστηκε από το 1000 ως το 1300, καθώς εξελίξεις στην αγροτική καλλιέργεια ευνόησαν τις σοδειές και βελτίωσαν το βιοτικό επίπεδο. Τότε ήρθαν επιπλέον δεινά: πλημμύρες στη βορειοδυτική Ευρώπη και παγετός μείωσαν την αγροτική παραγωγή με συνέπεια να πεθάνει το ένα δέκατο του πληθυσμού. Το μεγαλύτερο πλήγμα όμως ήταν ο Μαύρος Θάνατος: μια επιδημία πανώλης (πανούκλας) σάρωσε το ένα τρίτο του ευρωπαϊκού πληθυσμού μέσα σε τρία μόνο χρόνια (1347-1350). Οι υγιείς εγκατέλειπαν τις πόλεις για την εξοχή, καθώς έβλεπαν τους συνανθρώπους τους να πεθαίνουν με φρικτό θάνατο μέσα σε λίγες μέρες. Ο Εκατονταετής Πόλεμος μεταξύ Γαλλίας και Αγγλίας επιδείνωσε ακόμη περισσότερο την κατάσταση της οικονομίας στην Ευρώπη. Κι όμως, μέσα σε αυτό το δυσοίωνο και σκοτεινό κλίμα έζησαν πολλοί φωτισμένοι δημιουργοί.
- Ο Σαλαντίν λεηλατεί την Ιερουσαλήμ το 1187 ©. Η τρίτη σταυροφορία, στην οποία πήρε μέρος ο Ριχάρδος ο Λεοντόκαρδος, είχε σκοπό την ανάκτηση της Ιερουσαλήμ από τον Σαλαντίν. Οι δύο αντίπαλοι εκτιμούσαν πολύ ο ένας τον άλλον.
- Ριχάρδος ο Λεοντόκαρδος (Richard the Lionhearted, 1157-1199). Ο Άγγλος βασιλιάς Ριχάρδος ο Λεοντόκαρδος ήταν ξακουστός τρουβέρος.
Η φωτεινή πλευρά
Το Μεγάλο Παπικό Σχίσμα προκάλεσε απογοήτευση και δυσπιστία απέναντι στους εκπροσώπους της Εκκλησίας. Έτσι, καλλιτέχνες και συγγραφείς εστίασαν στο ανθρώπινο, το καθημερινό και ρεαλιστικό, παρά στο θεϊκό. Ο ζωγράφος από τη Φλωρεντία Τζιόττο (Giotto, περ. 1266-1337) έφερε επανάσταση στην απεικόνιση προσώπων, αντικειμένων και τοπίων: αντικατέστησε τον στατικό τρόπο απόδοσης σκηνών της βυζαντινής τέχνης με πιο φυσική αναπαράσταση στις εκφράσεις, στο ντύσιμο, αλλά και στην προοπτική των σκηνών.
Κάτι παρόμοιο συνέβη και στη λογοτεχνία. Τον 14ο αιώνα, συγγραφείς από την Ιταλία και την Αγγλία έγραψαν στις τοπικές γλώσσες και όχι στα λατινικά, τη λόγια γλώσσα, όπως ήταν καθιερωμένο. Το Δεκαήμερο του Ιταλού Βοκκάκιου (Boccaccio) και οι Θρύλοι του Καντέρμπουρυ του Άγγλου Τζέφρυ Τσώσερ (Jeffrey Chaucer) περιγράφουν την καθημερινή ζωή ανθρώπων από όλα τα στρώματα της κοινωνίας. Διαλέγοντας να γράψουν στην καθομιλουμένη, έδειξαν πως και αυτή, εκτός από τα λατινικά, ήταν ικανή να εκφράσει τέχνη υψηλής αξίας. Ο Ιταλός Δάντης (Dante Alighieri) με τη Θεία Κωμωδία, γραμμένη στα ιταλικά, και ο Πετράρχης (Petrarca 1304-1374) με τα σονέτα του έδωσαν ώθηση στην κοσμική ιταλική λογοτεχνία και έγιναν πρότυπα για τη διαμόρφωση και εξέλιξη της ιταλικής γλώσσας.
- Άγαλμα του Βοκκάκιου στο Μουσείο Uffizi, Φλωρεντία
- Άγαλμα του Δάντη στο Μουσείο Uffizi, Φλωρεντία
- Άγαλμα του Πετράρχη στο Μουσείο Uffizi, Φλωρεντία
Εφευρέσεις και ανακαλύψεις
Οι εσωτερικές κρίσεις στην Εκκλησία, αλλά και η αντίληψη ότι κάποια φαινόμενα μπορούν να εξηγηθούν με τη λογική και την εμπειρία —και όχι απαραίτητα σαν θεϊκές παρεμβάσεις— έβαλαν τα θεμέλια της σύγχρονης επιστημονικής σκέψης.
Τεχνολογικές εφευρέσεις, όπως τα γυαλιά που επέτρεπαν στους μεγαλύτερους να διαβάζουν, ή τα μηχανικά ρολόγια, που μετέτρεψαν τον τρόπο υπολογισμού του χρόνου, άλλαξαν την καθημερινότητα των ανθρώπων. Άλλες, όπως η μαγνητική πυξίδα, άλλαξαν τον γεωγραφικό χάρτη του τότε γνωστού κόσμου: οι πυξίδες επέτρεψαν στα πλοία να ταξιδεύουν μακριά από τη βάση τους, φτάνοντας για πρώτη φορά στα παράλια της αμερικανικής ηπείρου. H ανακάλυψη του «Νέου Κόσμου» από τον Χριστόφορο Κολόμβο (ο ίδιος πίστευε πως έφτασε στην Ινδία), το 1492, άνοιξε νέους δρόμους πλούτου στους Ευρωπαίους κατακτητές και οδήγησε στον αφανισμό τους ντόπιους πληθυσμούς.
Η σημαντικότερη τεχνολογική καινοτομία του 15ου αιώνα, που άλλαξε τον τρόπο σκέψης και την ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού, ήταν η ανακάλυψη της τυπογραφίας από τον Γουτεμβέργιο (Johann Gutenberg), το 1450 περίπου. Σήμερα δεν μπορούμε να φανταστούμε τη ζωή μας χωρίς βιβλία —ακόμη και αν τα διαβάζουμε στην οθόνη του υπολογιστή—, πριν από το 1450 όμως η γνώση μεταδίδονταν με χειρόγραφα, που έπαιρναν μήνες ή και χρόνια μέχρι να ολοκληρωθούν. Μόνο οι βιβλιοθήκες μοναστηριών, πανεπιστημίων και πλούσιων ευγενών μπορούσαν να έχουν τέτοιες πηγές. Η τυπογραφία πυροδότησε την εξάπλωση της γνώσης: έχει υπολογιστεί ότι από το 1450 μέχρι περίπου το 1700 είχαν τυπωθεί τουλάχιστον 2 εκατομμύρια βιβλία.
- Ανακατασκευή της τυπογραφικής μηχανής του Γουτεμβέργιου.
Ο ερχομός της Αναγέννησης
Το γεγονός της ευκολότερης διάδοσης των αρχαίων κειμένων με την τυπογραφία «αναγέννησε» το ενδιαφέρον για τη ρητορική τέχνη και για την αρχαία ελληνική και τη λατινική γραμματεία. Με την άλωση της Πόλης το 1453, πολλοί λόγιοι εγκατέλειψαν το Βυζάντιο προς διάφορα κέντρα της Ιταλίας και της Γαλλίας, φέρνοντας μαζί τους πολύτιμα χειρόγραφα της κλασικής αρχαιότητας, που αμέσως μεταφράστηκαν στα λατινικά και στις τοπικές γλώσσες. Αυτό το ανανεωμένο ενδιαφέρον για τα κλασικά κείμενα σηματοδοτεί μια καινούρια εποχή για τον ευρωπαϊκό πολιτισμό, την εποχή της Αναγέννησης.
- Η πολιορκία της Κωνσταντινούπολης το 1453 σε μια μικρογραφία της εποχής ©. Η πτώση της Πόλης το 1453 ανάγκασε πολλούς λογίους να καταφύγουν στα μεγάλα κέντρα της Δύσης. Πολλοί από αυτούς έγιναν καθηγητές ελληνικών σπουδών στα μεγάλα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια, συμβάλλοντας από την πλευρά τους στον ερχομό της Αναγέννησης.
Ο ποιητής Πετράρχης, στεφανωμένος, όπως συνηθιζόταν, με δάφνινο στεφάνι, ήταν προάγγελος του ουμανισμού ή ανθρωπισμού της Αναγέννησης. Πολλά από τα ερωτικά του ποιήματα τα μελοποίησαν οι Ιταλοί συνθέτες του 16ου αιώνα.
Η φυσική απόδοση των χαρακτηριστικών, παρά το θρησκευτικό θέμα, απέχει πολύ από τις βυζαντινές αγιογραφίες.
Η μαγνητική πυξίδα έκανε τα μακρινά ταξίδια πιο ασφαλή.
Πνευματικοί θησαυροί στο φως
Περνώντας τις ελεύθερες ώρες του στις βιβλιοθήκες των ελβετικών μοναστηριών, ο λόγιος Πότζιο Μπρατσιολίνι (Poggio Bracciolini) έφερε στο φως σημαντικούς πνευματικούς θησαυρούς. Ανάμεσά τους το πλήρες κείμενο του Ρωμαίου ρήτορα Κουιντιλιανού (Marcus Fabius Quintilianus) για τη ρητορική τέχνη (Institutio oratoria). Το κείμενο αμέσως αντιγράφτηκε σε πολλά χειρόγραφα και από το 1470 και ύστερα (μετά την εφεύρεση δηλ. της τυπογραφίας) τυπώθηκε σε πολλά αντίτυπα. Οι κυνηγοί χειρογράφων και αρχαίων κειμένων σαν τον Μπρατσιολίνι ήταν συνηθισμένο φαινόμενο τον Μεσαίωνα. Οι λόγιοι μελετούσαν τα αρχαία κείμενα, τα μετέφραζαν στα λατινικά και έγραφαν σχόλια πάνω σε αυτά. Η εκτίμηση που έτρεφαν για τα έργα των Ελλήνων και Ρωμαίων συγγραφέων, που θεωρούνταν αυθεντίες, ήταν τέτοια, που οι μεσαιωνικοί συγγραφείς δεν τολμούσαν να γράψουν κάτι καινούριο αν δεν το βάσιζαν πάνω στα υπάρχοντα κείμενα. Αυτή η στάση, που επικράτησε και στην Αναγέννηση, έφερε σημαντικές αλλαγές στην αντίληψη για τη μουσική και προετοίμασε για τα νέα μουσικά είδη της εποχής Μπαρόκ.