Σε στάση προσευχής

Μοναστήρια και καθεδρικοί ναοί

Η πρώιμη ιστορία της δυτικοευρωπαϊκής μουσικής είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη χριστιανική Εκκλησία. Μέρα και νύχτα στις εκκλησίες και στα μοναστήρια τελούνταν Λειτουργίες και Ακολουθίες πάνω σε συγκεκριμένο τελετουργικό και κείμενα (ανάλογα με την ημέρα του χρόνου και την ώρα). Για μεγαλύτερη κατάνυξη τα περισσότερα κείμενα ψέλνονταν πάνω σε καθιερωμένες μελωδικές φόρμουλες. Με το πέρασμα του χρόνου, οι μελωδίες έγιναν πολυάριθμες και δημιουργήθηκε η ανάγκη να συγκεντρωθούν και να ταξινομηθούν, κάτι που λανθασμένα αποδόθηκε στον Πάπα και Πατέρα της Εκκλησίας Γρηγόριο τον Μέγα (περ. 540-604). Προς τιμήν του όλο αυτό το θρησκευτικό μουσικό ρεπερτόριο ονομάστηκε Γρηγοριανό μέλος (δηλαδή τραγούδι, μελωδία) και αποτέλεσε το θεμέλιο της δυτικοευρωπαϊκής μουσικής, τουλάχιστον μέχρι τον 16ο αιώνα! Αποτελούμενο από μία μόνο μελωδική γραμμή, άλλοτε κάπως μονότονη και άλλοτε περίτεχνη, ανάλογα με την περίσταση, το Γρηγοριανό μέλος δεν είχε συγκεκριμένο ρυθμό αλλά ακολουθούσε τις διακυμάνσεις του λατινικού κειμένου που τραγουδιόταν. Οι μοναχοί στην αρχή μάθαιναν τις μελωδίες αυτές από μνήμης (καθώς δεν υπήρχε σύστημα καταγραφής τους) με την επανάληψη και την καθημερινή εξάσκηση.

• Καθεδρικός ναός του 12ου αιώνα στο Μπούργος της Ισπανίας. Το μεγαλύτερο μέρος της ημέρας στα μοναστήρια και τις εκκλησίες οι μοναχοί το πέρναγαν ψέλνοντας.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ένας Πάπας, ένας βασιλιάς, μια αυτοκρατορία

Όταν ο Πάπας Λέων Γ’ έστεψε τον Φράγκο βασιλιά Καρλομάγνο «Ρωμαίο Αυτοκράτορα» την ημέρα των Χριστουγέννων του 800 —ο πρώτος αυτοκράτορας μετά την πτώση της Ρώμης τον 5ο αιώνα— εδραιώθηκε η συμμαχία μεταξύ της Ρωμαιοκαθολικής Eκκλησίας και του βασιλείου των Φράγκων, κάτι που ενόχλησε εξαιρετικά τον Βυζαντινό αυτοκράτορα και δημιούργησε ένταση με την Κωνσταντινούπολη. Για να ενοποιήσει και να ισχυροποιήσει πολιτικά την αυτοκρατορία του, ο Καρλομάγνος απέρριψε τις τοπικές θρησκευτικές παραδόσεις και υιοθέτησε τους ύμνους (τα Γρηγοριανά μέλη) που χρησιμοποιούνταν στη Ρώμη. Η διάδοση των ύμνων αυτών σε κάθε γωνιά του φράγκικου βασιλείου με μόνο μέσο τον προφορικό λόγο και τη μνήμη αποδείχτηκε δύσκολη υπόθεση. Έτσι οι εκπρόσωποι του Καρλομάγνου αναγκάστηκαν να επινοήσουν ένα σύστημα μουσικής γραφής —αρχικά απλά σημάδια που τοποθετούνταν πάνω από τα λόγια— που να θυμίζει στον μοναχό πώς περίπου πάει η μελωδία. Στα εργαστήρια αντιγραφής των μοναστηριών —εκεί δηλαδή που αντιγράφονταν η Αγία Γραφή και τα κλασικά κείμενα, πριν ακόμη εφευρεθεί η τυπογραφία— οι μοναχοί άρχισαν να καταγράφουν τις θρησκευτικές μελωδίες πάνω σε περγαμηνές, που συχνά τις διακοσμούσαν με περίτεχνες μικρογραφίες.

• Η στέψη του Καρλομάγνου. Μικρογραφία από τον 14ο αιώνα ©. Ο Καρλομάγνος στέφεται Ρωμαίος Αυτοκράτορας από τον Πάπα Λέοντα Γ’ τα Χριστούγεννα του 800  

 

 

 

 

 

 

•  Χάρτης με την ανάπτυξη της δύναμης των Φράγκων, 481–814 μ.Χ.

 

• Χάρτης της Ευρώπης κατά τον θάνατο του Μεγάλου Καρόλου, 814 μ.Χ.

Μουσική του χεριού μου

Το να μάθει ένας μοναχός τις εκατοντάδες μελωδίες που έπρεπε να ψάλλει στη διάρκεια του έτους ήταν ζωτικής σημασίας για τη μοναστική ζωή. Η ανάγκη να βρεθεί ένας αξιόπιστος και πρακτικός τρόπος να μπορούν οι μοναχοί να διαβάζουν ή να θυμούνται τις μελωδίες οδήγησε σε διάφορα είδη μουσικής γραφής. Στην αρχή η μουσική γραφή περιλάμβανε σημάδια ή νεύματα (τελείες, παύλες, γραμμές), που τοποθετούνταν πάνω από τις λέξεις και θύμιζαν στον μοναχό περίπου τις διακυμάνσεις της μελωδίας. Σιγά σιγά οι μοναχοί χάραξαν παράλληλες οριζόντιες γραμμές (στην αρχή 2, μετά 4 και τελικά 5 — το γνωστό μας πεντάγραμμο) πάνω ή ανάμεσα από τις οποίες τοποθετούσαν τις νότες, δείχνοντας την ακριβή απόσταση μεταξύ τους. Ένας μοναχός του 11ου αιώνα, ο Γκουίντο ντ’ Αρέτσο (Guido d’Arezzo), επινόησε έναν τρόπο ώστε οι μοναχοί να μπορούν γρήγορα να μαθαίνουν να τραγουδούν τα μουσικά διαστήματα (τις αποστάσεις ανάμεσα στις νότες) και κατά συνέπεια και τους ύμνους. Οι συνεχιστές του επινόησαν ένα παιδαγωγικό τέχνασμα, το «χέρι του Γκουίντο», με τη βοήθεια του οποίου οι μαθητές μάθαιναν να τραγουδούν τα διαστήματα καθώς ο δάσκαλος έδειχνε με το δεξί χέρι τις κλειδώσεις στην ανοιχτή παλάμη του αριστερού, καθεμιά από τις οποίες αντιστοιχούσε σε μία από τις 20 σε χρήση νότες. Το «χέρι του Γκουίντο» δεν έλειπε από καμιά θεωρητική πραγματεία του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης.

• Μικρογραφία από μουσικό χειρόγραφο ©. Τέσσερις μοναχοί ψάλλουν από μουσικό χειρόγραφο, εδώ «τετράγραμμο». Φαίνεται καθαρά πόσο περίτεχνη μπορούσε να είναι η διακόσμηση των χειρογράφων. Το συγκεκριμένο μάλλον προοριζόταν για κάποια βιβλιοθήκη και όχι για πρακτική χρήση.     

 

                                         

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

• Το «χέρι του Γκουίντο» σε μια μουσική πραγματεία του 16ου αιώνα ©. Το «χέρι του Γκουίντο» δεν έλειπε από καμιά θεωρητική πραγματεία του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης.

   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Γκάμα: μια μεσαιωνική μουσική λέξη

Από το 1000 μ.Χ. περίπου, οι νότες ονομάζονταν με τα γράμματα του λατινικού αλφαβήτου (και όχι με τις αρχαιοελληνικές ονομασίες τους, όπως παλιότερα): G, A, B, C, D, E, F, g, a, b, c, d, e, f, g’ κλπ. από τις χαμηλότερες στις ψηλότερες. Επιπλέον, ο Γκουίντο έδωσε στις 6 βασικές νότες τα ονόματα ut, re, mi, fa, sol, la, απ’ όπου προέρχονται και οι σημερινές ονομασίες τους (αλλά αντί για ut λέμε do). Η πρώτη χαμηλή νότα, το G, κράτησε και την παλιά ελληνική ονομασία της, Γ, που σε συνδυασμό με το ut του Γκουίντο διαβαζόταν Γάμα-ουτ. Από εκεί προέρχεται η λέξη «γκάμουτ» ή «γκάμα», όπως λέμε σήμερα, δηλ. εύρος, κλίμακα ή φάσμα.       

 

Δραματοποιώντας τη Λειτουργία

Οι προσθήκες και αλλαγές στο θρησκευτικό ρεπερτόριο ήταν προσφιλής πρακτική των μεσαιωνικών μοναχών. Μία από τις καινοτομίες μετά τον 10ο αιώνα ήταν η δραματοποίηση κάποιων επεισοδίων της Παλαιάς ή της Καινής Διαθήκης, δηλαδή η αναπαράστασή τους με τη βοήθεια τραγουδιστών διαλόγων και κάποιας σκηνικής δράσης. Αυτές οι αναπαραστάσεις ονομάστηκαν «λειτουργικά δράματα» και συνήθως προηγούνταν της Λειτουργίας των Χριστουγέννων ή του Πάσχα. Η ξακουστή μοναχή Χίλντεγκαρντ φον Μπίνγκεν (Hildegard von Bingen) έγραψε το 1151 περίπου το Παιχνίδι των Αρετών, έναν τραγουδιστό διάλογο μεταξύ Προφητών, Αρετών, Ψυχών και του Διαβόλου (που είναι ο μόνος χαρακτήρας που δεν τραγουδά). Το Παιχνίδι των Αρετών της Χίλντεγκαρντ είναι το πρώτο θρησκευτικό δράμα που δεν συνδέεται με κάποια συγκεκριμένη Λειτουργία.

• Μικρογραφία του 1165 από το Βιβλίο των Θείων Έργων της Χίλντεγκαρντ. Η μικρογραφία αποδίδει ένα όραμα της Χίλντεγκαρντ, η οποία μάλιστα απεικονίζεται κάτω αριστερά.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Μουσική, η επιστήμη των αριθμών

Για τον μορφωμένο μεσαιωνικό άνθρωπο, η μουσική δεν ήταν τόσο τέχνη όσο επιστήμη που ανήκε στην ίδια κατηγορία με την αριθμητική, τη γεωμετρία και την αστρονομία ― άποψη που προέρχεται από τα αρχαιοελληνικά κείμενα γύρω από τη μουσική. Η γνώση αυτή μεταφέρθηκε στον Μεσαίωνα κυρίως μέσα από το έργο του Βοήθιου, ενός Ρωμαίου θεωρητικού του 6ου μ.Χ. αιώνα. Με βάση τα αρχαία κείμενα, η μελωδία αποτελείται από νότες που προέρχονται από συγκεκριμένες αριθμητικές αναλογίες (τονικά ύψη), όπως τις όρισε ο Πυθαγόρας γύρω στα 600 π.Χ., νότες που μπορούν να τοποθετηθούν η μία δίπλα στην άλλη σαν τα σκαλοπάτια μιας σκάλας. Ταυτόχρονα, στο Βυζάντιο είχε αναπτυχθεί ένα σύστημα για να κατατάσσονται οι θρησκευτικές μελωδίες σε 8 κατηγορίες ή ήχους. Το σύστημα αυτό το δανείστηκαν οι μοναχοί του Καρλομάγνου για να κατατάξουν τις ρωμαιοκαθολικές μελωδίες σε 8  Εκκλησιαστικούς Τρόπους (modes). Για να δώσουν κύρος στο σύστημα αυτό, οι θεωρητικοί έδωσαν στους Τρόπους αρχαιοελληνικά ονόματα, μπερδεύοντας έτσι την αρχαία μουσική θεωρία με τη σύγχρονη εκκλησιαστική πρακτική. 

• Βοήθιος και Πυθαγόρας σε ένα βιβλίο του 16ου αιώνα ©! Με κριτή την Αριθμητική (στη μέση), ο Βοήθιος (αριστερά) και ο Πυθαγόρας (δεξιά) διαγωνίζονται σε ταχύτητα υπολογισμών. Ακόμη και τον 16ο αιώνα, Βοήθιος και Πυθαγόρας θεωρούνταν αυθεντίες.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

• Επιτάφιος του Σεικίλου, 2ος αι. μ.Χ. ΛύρΑυλος. Ημ/νία συναυλίας 1/11/2005. Το τραγούδι αυτό, χαραγμένο πάνω σε μια επιτύμβια στήλη,  είναι από τα λίγα σωζόμενα δείγματα μουσικής γραφής που έχουμε από την αρχαία Ελλάδα. Τα σύμβολα που αντιπροσώπευαν τις νότες ήταν χαραγμένα πάνω από τα λόγια.

 

• Οι 8  Εκκλησιαστικοί Τρόποι ©.