Η Αναγέννηση με μια ματιά
Τα ονόματα των συνθετών Ζοσκέν ντε Πρε, Ορλάντο ντι Λάσσο, Παλεστρίνα και Μοντεβέρντι μπορεί να μην θυμίζουν πολλά στον σημερινό ακροατή. Στην εποχή τους όμως εξυμνήθηκαν όσο και οι σύγχρονοί τους Σαίξπηρ, Μιχαήλ Άγγελος, ντα Βίντσι και Κοπέρνικος. Σίγουρα όλοι —μουσικοί, συγγραφείς, καλλιτέχνες και επιστήμονες— μοιράζονταν το κοινό ενδιαφέρον τους για την αρχαιοελληνική και λατινική γραμματεία και τέχνη. Αυτό το «ανα-γεννημένο» ενδιαφέρον για τα κλασικά κείμενα χαρακτηρίζει τον 15ο και 16ο αιώνα, ή συμβατικά την περίοδο από το 1450 μέχρι το 1600 περίπου, γνωστή και σαν Αναγέννηση.
Τρία σημαντικά κοινωνικά φαινόμενα έχουν άμεσο αντίκτυπο στη μουσική αυτής της περιόδου: η εξάπλωση του Ανθρωπισμού ή Ουμανισμού, που επηρέασε τον τρόπο σύνθεσης, η εκκλησιαστική Μεταρρύθμιση, που οδήγησε σε νέα μουσικά είδη, και η άνοδος της αστικής τάξης, που ευνόησε, μεταξύ άλλων, την ανάπτυξη της οργανικής μουσικής.
Η εμφάνιση της μουσικής τυπογραφίας γύρω στο 1500 έκανε τη μουσική προσιτή σε μεγαλύτερο κοινό. Η μουσική εκπαίδευση έγινε απαραίτητο στοιχείο μιας καλής ανατροφής, όχι μόνο στους αριστοκρατικούς κύκλους, αλλά και στην αστική τάξη. Παρόλο που στο μεγαλύτερο μέρος της η μουσική παραμένει φωνητική (a cappella), την περίοδο της Αναγέννησης συναντάμε και τις πρώτες καταγραφές μουσικής για όργανα, κυρίως χορευτικής μουσικής. Λειτουργίες, μοτέτα, σανσόν και μαδριγάλια είναι τα κύρια είδη μουσικής με τα οποία ο αναγεννησιακός συνθέτης δημιουργεί κατάνυξη στην εκκλησία, δέος στις επίσημες τελετές και ευθυμία στις κοσμικές συγκεντρώσεις, επιδιώκοντας έτσι να εξασφαλίσει την εύνοια ενός ευγενούς ή ενός καρδινάλιου και τελικά μια σίγουρη θέση στην υπηρεσία του.
Βυζάντιο, Ανθρωπισμός και μουσική
Κατανυκτικοί ύμνοι-άσεμνα τραγούδια: οι μουσικές διαδρομές του αναγεννησιακού συνθέτη
Εκκλησιαστικές μεταρρυθμίσεις-μουσικές καινοτομίες
Ο διανοούμενος της Αναγέννησης: πολυμαθής, κομψός και πνευματώδης (Ο «πολυμαθής» διανοούμενος)
Ορλάντο ντι Λάσσο (περ. 1532-1594) (Orlando di Lasso)
Παρόλο που παρέμεινε στο ίδιο πόστο, την αυλή του δούκα της Βαυαρίας, για 40 περίπου χρόνια (από τους λίγους αναγεννησιακούς συνθέτες που είχαν τέτοια επαγγελματική σταθερότητα), αυτός ο κοσμοπολίτης Γαλλοφλαμανδός συνθέτης ταξίδευε συχνά στη Γαλλία, την Ιταλία και τις Κάτω Χώρες και ερχόταν σε επαφή με τις διεθνείς μουσικές τάσεις. Σε ηλικία 24 ετών είχε ήδη εκδώσει συλλογές με μαδριγάλια, σανσόν και μοτέτα. Τα τεχνάσματα που χρησιμοποίησε προκειμένου να αποδώσει εικόνες, συναισθήματα και νοήματα δημιούργησαν μια ισχυρή γερμανική ρητορική παράδοση που έφτασε μέχρι τον Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ, τον 18ο αιώνα. Οι 2000 περίπου συνθέσεις του περιλαμβάνουν 57 λειτουργίες, πάνω από 700 μοτέτα και εκατοντάδες κοσμικά τραγούδια στα γαλλικά, ιταλικά, φλαμανδικά ή γερμανικά, πολύ συχνά με τολμηρό περιεχόμενο.
Ζοσκέν ντε Πρε (περ. 1450-1521 (Josquin des Prez)
Ο Λούθηρος τον αποκάλεσε «πρίγκιπα των μουσικών» και η μουσική του έγινε πρότυπο προς μίμηση για τους συνθέτες του 16ου αιώνα. Ο εκδότης Πετρούτσι αφιέρωσε έναν τόμο αποκλειστικά στα έργα του, κάτι που δεν έκανε για κανέναν άλλο συνθέτη, ενώ λίγο μετά το θάνατό του λόγιοι ουμανιστές τον σύγκριναν με τον Βιργίλιο στην ποίηση και με τον Μιχαήλ Άγγελο στην αρχιτεκτονική, τη ζωγραφική και τη γλυπτική. Όπως οι περισσότεροι συνθέτες της Αναγέννησης, ταξίδευε πολύ σε αναζήτηση καλύτερης δουλειάς. Υπηρέτησε απ’ ό,τι φαίνεται δύο Γάλλους βασιλιάδες, το παπικό παρεκκλήσι στη Ρώμη, την ισχυρή οικογένεια των Σφόρτσα στο Μιλάνο, καθώς και τον δούκα Έρκολε Α’ ντ’ Έστε στη Φερράρα, για τον οποίο συνέθεσε και μια λειτουργία με τίτλο Hercules dux Ferrariae (Ηρακλής, δούκας της Φερράρας), στην οποία οι πρώτες νότες, re, ut, re, ut, re, fa, mi, re, αντιστοιχούν στα φωνήεντα του ονόματος του δούκα. Ο Ζοσκέν εγκατέλειψε τη Φερράρα το 1504, μόλις ξέσπασε μια επιδημία πανούκλας, και εγκαταστάθηκε στο Κοντέ (τώρα στο Βέλγιο), κοντά στη γενέτειρά του, όπου έζησε ως το θάνατό του. Πολλοί νεότεροι συνθέτες έγραψαν μοτέτα-θρήνους για το θάνατο αυτού του σπουδαίου συνθέτη.
α καπέλα (a cappella)
Κυριολεκτικά σημαίνει «όπως στο παρεκκλήσι» και δηλώνει τη χορωδιακή πολυφωνία χωρίς οργανική συνοδεία.
μοτέτο (motet)
Από τη γαλλική λέξη "mot", δηλ. «λέξη».
- Τον 13ο και 14ο αιώνα, πολυφωνική σύνθεση με δύο ή περισσότερα κείμενα, συχνά σε διαφορετικές γλώσσες (λατινικά και γαλλικά).
- Τον 15ο αιώνα, οποιαδήποτε πολυφωνική σύνθεση πάνω σε λατινικό κείμενο (εκτός των κειμένων της Λειτουργίας).
- Μετά τον 16ο αιώνα, ο όρος δήλωνε θρησκευτική σύνθεση και εκτός λατινικής γλώσσας.
μαδριγάλι (madrigal)
Τα μαδριγάλια του 16ου αιώνα ήταν πολυφωνικές συνθέσεις για τέσσερις τουλάχιστον φωνές πάνω σε ιταλική ποίηση. Συχνά υπήρχε συνοδεία από μουσικά όργανα. Τα θέματα ήταν κυρίως ερωτικά, με συχνές αναφορές στη βουκολική ποίηση και σεξουαλικούς υπαινιγμούς. Προορίζονταν για σύνολα αντρικών και γυναικείων φωνών και συνήθως παίζονταν σε κοινωνικές συγκεντρώσεις, μετά από γεύματα, ή σε μουσικές ακαδημίες. Μεγάλοι Ιταλοί ποιητές που μελοποιήθηκαν ήταν ο Πετράρχης, ο Αριόστο, ο Τάσσο και ο Γκουαρίνι. Τα μαδριγάλια ήταν τόσο δημοφιλή, που στο διάστημα από το 1530 ως το 1600 εκδόθηκαν τουλάχιστον 2000 συλλογές.
[sh/Medieval: Petrarch statue] [Πολλά σονέτα του Πετράρχη μελοποιήθηκαν από συνθέτες μαδριγαλιών.]
σανσόν (chanson)
Κοσμικό τραγούδι με γαλλικά λόγια, κυρίως τα πολυφωνικά τραγούδια από τον 14ο μέχρι τον 16ο αιώνα.
Ο ελισαβετιανός αυτός συγγραφέας (το απόγειο της καριέρας του συμπίπτει με τη βασιλεία της Ελισάβετ Α’) θεωρείται ο μεγαλύτερος ποιητής και δραματουργός της Αγγλίας. Ξεκίνησε την καριέρα του σαν ηθοποιός, θεατρικός συγγραφέας και συνιδιοκτήτης ενός λονδρέζικου θιάσου. Καθιερώθηκε με την κωμωδία, πριν στραφεί στις σπουδαίες τραγωδίες του όπως ο Άμλετ, ο Οθέλλος και ο Μάκβεθ. Ξεχωριστό στοιχείο των έργων του ωστόσο είναι η συνύπαρξη του τραγικού με το κωμικό. Παρόλο που αναγνωρίστηκε από τους σύγχρονούς του, ο Σαίξπηρ αποθεώθηκε την περίοδο του Ρομαντισμού: συγγραφείς, ζωγράφοι και μουσικοί εμπνεύστηκαν από τα έργα του, και η επιρροή του συνεχίζεται αμείωτη μέχρι σήμερα.
