Oι λόγιοι του Βυζαντίου και η ανα-γέννηση των ανθρωπιστικών σπουδών
Όταν άρχισαν οι οθωμανικές επιθέσεις κατά της Κωνσταντινούπολης, πολλοί λόγιοι εγκατέλειψαν το Βυζάντιο για τα μεγάλα κέντρα της Δύσης. Η μεγαλύτερη έξοδος σημειώθηκε με την άλωση της Πόλης το 1453. Οι Βυζαντινοί λόγιοι μετέφεραν μαζί τους χειρόγραφα με κείμενα του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη και άλλων κλασικών συγγραφέων, τα οποία μεταφράστηκαν στην αρχή στα λατινικά και αργότερα στις ντόπιες γλώσσες. Καθώς πολλοί από αυτούς κατέλαβαν έδρες ελληνικών στα τότε γνωστά πανεπιστήμια της Ιταλίας και των Κάτω Χωρών, έδωσαν ώθηση στις λεγόμενες ανθρωπιστικές επιστήμες, δηλ. τη γραμματική, τη ρητορική, την ποίηση, την ιστορία και τη φιλοσοφία. Αυτές οι επιστήμες καλλιεργούσαν το μυαλό, το πνεύμα και το ήθος του πολίτη, προετοιμάζοντάς τον για μια ζωή αρετής και προσφοράς στην κοινωνία. Συνδετικός κρίκος ανάμεσα στις πέντε ανθρωπιστικές επιστήμες ήταν η ρητορική, η τέχνη δηλ. του πειστικού λόγου, που επιτρέπει στον πολίτη να συμμετέχει στα κοινά και έτσι να βελτιώνεται ηθικά.
- Αριστοτέλης. Ο Αριστοτέλης έγραψε την πρώτη πραγματεία για τη ρητορική τέχνη.
- Κικέρων (Cicero, 106-43 π.Χ.) Ο Μάρκος Τύλλιος Κικέρων ήταν ο σημαντικότερος Ρωμαίος ρήτορας που εκλατίνισε την αρχαία ελληνική φιλοσοφία. Το ρητορικό του ύφος θεωρούνταν αξεπέραστο στον Μεσαίωνα και την Αναγέννηση. Ανάμεσα στα ρητορικά του συγγράμματα είναι οι περίφημοι λόγοι που εκφώνησε όταν αποκάλυψε την συνωμοσία του Κατιλίνα.
- Ο Ολλανδός ανθρωπιστής Έρασμος ©. Ο Έρασμος ήταν ο σημαντικότερος εκπρόσωπος του Ανθρωπισμού στη Βόρεια Ευρώπη. Συμμετείχε στην ίδρυση του Τρίγλωσσου Κολεγίου (Collegium Trilingue) στη Λουβαίν, για τη μελέτη των ελληνικών, των λατινικών και των εβραϊκών.
Μουσική της Αναγέννησης - αναγέννηση της μουσικής;
Ενώ οι επιστήμες και οι τέχνες μπορούσαν να έχουν σαν σημείο αναφοράς τα έργα της κλασικής αρχαιότητας —από γραπτά κείμενα (ποίηση, φιλοσοφία, τραγωδίες) μέχρι έργα τέχνης (γλυπτά, αρχιτεκτονική κλπ.)— δεν συνέβαινε το ίδιο και με τη μουσική. Τα ελάχιστα σωζόμενα αποσπάσματα αρχαιοελληνικής μουσικής που είχε στη διάθεσή του ο αναγεννησιακός μουσικός δεν ήταν αρκετά για να δημιουργήσουν ένα πρότυπο για νέες συνθέσεις. Επιπλέον η μουσική της Αναγέννησης ήταν στο μεγαλύτερο μέρος της πολυφωνική, κάτι που ερχόταν σε αντίθεση με τις πληροφορίες ότι η αρχαία μουσική ήταν κυρίως μονοφωνική. Έτσι οι ουμανιστές ή ανθρωπιστές, οι μελετητές δηλ. των ανθρωπιστικών επιστημών, έδωσαν βάση στη μουσική θεωρία, για την οποία υπήρχαν αρκετές πληροφορίες, και επικεντρώθηκαν στον ηθοπλαστικό χαρακτήρα της μουσικής, όπως προκύπτει από τη μελέτη των κειμένων του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Το ανθρωπιστικό ενδιαφέρον για το λόγο έκανε το ποιητικό κείμενο το επίκεντρο της μουσικής σύνθεσης. Έτσι, προκειμένου να αποδώσει το νόημα του κειμένου και να το κάνει κατανοητό στον ακροατή, ο συνθέτης ταιριάζει προσεκτικά τις νότες με τις συλλαβές, ώστε να ακούγονται καθαρά, και υιοθετεί πολλές από τις τεχνικές και τα σχήματα λόγου της ρητορικής. Ο συνθέτης, ειδικά τον 16ο αιώνα, γίνεται ένας «μουσικός ρήτορας» και η αξία της τέχνης του μετριέται ανάλογα με την επιτυχία του να εκφράσει το ποιητικό κείμενο.
- Άγαλμα του Δαβίδ (1504) από τον Μιχαήλ Άγγελο. Οι αναγεννησιακοί καλλιτέχνες, όπως ο Μιχαήλ Άγγελος, μιμήθηκαν τα αρχαιοελληνικά γλυπτά. Οι μουσικοί όμως δεν είχαν ανάλογα πρότυπα.
- Ο Άγιος Πέτρος της Ρώμης. Οι αναγεννησιακοί αρχιτέκτονες χρησιμοποίησαν στοιχεία της κλασικής αρχαιότητας —κίονες, περιστύλια, καθαρές γεωμετρικές γραμμές— για την κατασκευή χριστιανικών μνημείων.
- Ο κιθαρωδός Απόλλων. Οι εικονογραφικές και γραπτές μαρτυρίες για την αρχαιοελληνική μουσική είναι άφθονες, ενώ ελάχιστα μουσικά αποσπάσματα έχουν σωθεί.
Η μουσική τυπογραφία και η διάδοση της μουσικής
Στο γύρισμα του 16ου αιώνα, ένας πανέξυπνος επιχειρηματίας από τη Βενετία, ο Οτταβιάνο Πετρούτσι (Ottaviano Petrucci), τυπώνει την πρώτη μεγάλη συλλογή κοσμικής μουσικής, το Οδέκατον. Το παράδειγμα του Πετρούτσι σύντομα το ακολούθησαν και άλλοι εκδότες στην Ιταλία, αλλά και στο Βορρά, όπως ο Πιερ Ατταινιάν (Pierre Attaingnant) στο Παρίσι και ο Τύλμαν Σουζάτο (Tylman Susato) στην Αμβέρσα. Για πρώτη φορά η μουσική ξεφεύγει από τους στενούς εκκλησιαστικούς ή αριστοκρατικούς κύκλους —που μπορούσαν να εξασφαλίσουν ένα ακριβό μουσικό χειρόγραφο— και γίνεται αντικείμενο εμπορευματοποίησης. Έτσι σχηματίζεται ένα κοινό που έχει τη δυνατότητα να αποκτήσει αυτές τις μουσικές εκδόσεις σε χαμηλότερη τιμή (σε σχέση με τα πανάκριβα χειρόγραφα) και να δημιουργήσει ερασιτεχνικά φωνητικά ή οργανικά σύνολα. Σιγά σιγά, η ικανότητα να διαβάζει κανείς νότες, να τραγουδά και να παίζει μουσικά όργανα έγινε απαραίτητο στοιχείο καλής ανατροφής και κοινωνικής καταξίωσης. Καθώς το καινούριο αγοραστικό κοινό διψούσε για οργανική μουσική, οι συνθέτες ανταποκρίθηκαν γράφοντας έργα για λαούτο, πληκτροφόρα ή διάφορους συνδυασμούς οργάνων. Παράλληλα, οι συνθέτες γίνονται πιο γνωστοί χάρη στις μουσικές εκδόσεις και έτσι αυξάνουν τις πιθανότητες να προσελκύσουν το ενδιαφέρον ενός πλούσιου πάτρωνα. Τα ονόματα των συνθετών όλο και πιο συχνά συνοδεύουν τις συνθέσεις τους (στο Μεσαίωνα ο κανόνας είναι η ανωνυμία), κάτι που δηλώνει ότι ο καλλιτέχνης έχει αρχίσει να αντιλαμβάνεται τον εαυτό του ως δημιουργό.
- Ένα φωνητικό κουαρτέτο, πίνακας του 16ου αιώνα ©. Αυτή η παρέα ευγενών, αν κρίνει κανείς από τα ακριβά ρούχα τους, τραγουδά από χωριστά βιβλία μουσικής, όπως συνηθιζόταν. Πρόκειται για ερασιτέχνες που τραγουδούν για δική τους ευχαρίστηση. Η ικανότητα να διαβάζει κανείς νότες ήταν απαραίτητο στοιχείο καλής ανατροφής τόσο στους αριστοκρατικούς κύκλους όσο και στην ανερχόμενη μεσαία τάξη.
- Ο κήπος των απολαύσεων ©. Ο αναγεννησιακός κήπος έδινε την ευκαιρία στους αυλικούς να απολαύσουν τη φύση, να παίξουν παιχνίδια, να τραγουδήσουν και να παίξουν μουσική, αλλά και να ερωτοτροπήσουν μακριά από ανεπιθύμητα βλέμματα. Το σιντριβάνι στο κέντρο συμβολίζει την πηγή του έρωτα.
Μουσικά χαρακτηριστικά της αναγεννησιακής μουσικής
Η αναγεννησιακή μουσική διατηρεί πολλά από τα χαρακτηριστικά της μεσαιωνικής παράδοσης και τα συνδυάζει με τη νέα έμφαση στο λόγο. Το κυρίαρχο ρεπερτόριο είναι η φωνητική μουσική (α καπέλα), συνήθως για τέσσερις ισότιμες φωνές, παρόλο που μετά το 1500 οι συνθέτες προσθέτουν συχνά μια πέμπτη ή έκτη φωνή. Συνήθως οι συνθέσεις χτίζονται γύρω από μια προϋπάρχουσα μελωδία, το κάντους φίρμους, που τοποθετείται στη φωνή του τενόρου ή την πιο ψηλή φωνή. Η μίμηση μελωδικών φράσεων μεταξύ των φωνών γίνεται αγαπημένη πρακτική των συνθετών, που όλο και περισσότερο αρέσκονται στο να συνδυάζουν έντονα αντιστικτικά μέρη με άλλα ομοφωνικά, όπου δηλ. η ψηλότερη μελωδία έχει το προβάδισμα, ενώ οι υπόλοιπες φωνές λειτουργούν συνοδευτικά. Κύριο μέλημα πάντως του αναγεννησιακού συνθέτη παραμένει η προβολή του νοήματος και των εκφραστικών δυνατοτήτων του κειμένου: γι’ αυτό συνθέτει όλες τις φωνές ταυτόχρονα, περιορίζοντας στο ελάχιστο τις διαφωνίες και τα λιγότερο εύηχα περάσματα, φροντίζει για τη συλλαβική απόδοση των λέξεων, ώστε το κείμενο να είναι εύκολα αντιληπτό, καθώς και για την επιλογή του κατάλληλου Τρόπου πάνω στον οποίο θα χτίσει τη σύνθεσή του. Στα μέσα του 16ου αιώνα ο θεωρητικός Τζοζέφο Τζαρλίνο (Gioseffo Zarlino) περιέγραψε όλους τους κανόνες για μια επιτυχημένη σύνθεση.
Βυζαντινοί λόγιοι στη Δύση
Μερικά μόνο παραδείγματα είναι ο Μανουήλ Χρυσολωράς, που δίδαξε στη Φλωρεντία μεταξύ 1396 και 1400, ο Γεώργιος Τραπεζούντιος, που έφερε τη βυζαντινή ρητορική παράδοση στη Δύση, και ο Ισαάκ Αργυρόπουλος, κατασκευαστής εκκλησιαστικών οργάνων και οργανίστας στην αυλή του Λορέντσου των Μεδίκων στη Φλωρεντία.
Ρητορική
Σύμφωνα με την ελληνορωμαϊκή ρητορική παράδοση, ο σκοπός της ρητορικής τέχνης ήταν να διδάξει (docere), να συγκινήσει (movere), και να ευχαριστήσει (delectare).
πολυφωνία (polyphony)
Ο συνδυασμός δύο ή περισσότερων ανεξάρτητων μελωδικών γραμμών (φωνών) ίσης σημασίας. Από τον 12ο αιώνα μέχρι την περίοδο Μπαρόκ η μουσική είναι πολυφωνική.
μονοφωνία (monophony)
Μία ή περισσότερες φωνές που παίζουν ή τραγουδούν την ίδια μελωδία.
Μουσική και ήθος
Ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης πίστευαν πως η μουσική μπορούσε να επηρεάσει το ήθος του ατόμου και τη θεωρούσαν αναπόσπαστο μέρος της εκπαίδευσης.
Ωδέκατον
Ο Πετρούτσι τύπωσε το 1501 την ανθολογία Ωδέκατον (Odhecaton A), που περιλαμβάνει εκατό περίπου τραγούδια (100 ωδές= ωδέκατον) Γαλλοφλαμανδών συνθετών, και συνέχισε τυπώνοντας λειτουργίες και μοτέτα.
α καπέλα (a cappella)
Κυριολεκτικά σημαίνει «όπως στο παρεκκλήσι» και δηλώνει τη χορωδιακή πολυφωνία χωρίς οργανική συνοδεία.
κάντους φίρμους (cantus firmus)
Σημαίνει σταθερή μελωδία. Πρόκειται για μια προϋπάρχουσα μελωδία, συχνά ένα Γρηγοριανό μέλος ή ένα κοσμικό τραγούδι, πάνω στην οποία βασίζεται μια νέα πολυφωνική σύνθεση.
Το καθιερωμένο φωνητικό σύνολο
Στο τέλος του Μεσαίωνα και στις αρχές της Αναγέννησης τα φωνητικά έργα γράφονταν συνήθως για τέσσερις φωνές με τις εξής ονομασίες (από την ψηλότερη στη χαμηλότερη): σοπράνο, άλτο, τενόρος, μπάσος (λατ. superius ή cantus ή discantus, altus, tenor και bassus).
μίμηση
Η αντιστικτική τεχνική της άμεσης επανάληψης μιας μελωδικής φράσης ή μοτίβου από μία ή περισσότερες άλλες φωνές, συνήθως με κάποιες μικρές αλλαγές στις νότες ή το ρυθμό.
αντίστιξη
Η τεχνική της πολυφωνικής γραφής, δηλ. του συνδυασμού δύο ή περισσότερων μελωδικών γραμμών με βάση προκαθορισμένους κανόνες.
ομοφωνία
Η μουσική που βασίζεται σε μια κύρια μελωδία που υποστηρίζεται από συνηχήσεις (συγχορδίες). Η εποχή της ομοφωνίας ξεκινά από τις αρχές του 17ου αιώνα και χαρακτηρίζει τη μουσική για τα επόμενα 300 χρόνια.
Σύνδεση λόγου και μουσικής
Σίγουρα συνθέτες και θεωρητικοί έβλεπαν θετικά τις δυνατότητες που πρόσφερε αυτή η καινούρια σύνδεση λόγου και μουσικής: ο θεωρητικός Τινκτόρις (Johannes Tinctoris, περ. 1435-1511) θαύμαζε την τέχνη των Γαλλοφλαμανδών συνθετών της γενιάς του και δήλωσε το 1477 ότι τίποτε γραμμένο πριν από το 1430 δεν αξίζει να ακούγεται!
διαφωνία
Συνήχηση από νότες που δίνουν την αίσθηση πως δεν ταιριάζουν μεταξύ τους και απαιτούν λύση, δηλ. μετάβαση σε ένα σύμφωνο (εύηχο) διάστημα.
Τρόποι (modes)
Κλίμακες με συγκεκριμένα μελωδικά χαρακτηριστικά.
Ο Τζαρλίνο ήταν μαθητής του σπουδαίου Φλαμανδού συνθέτη Άντριαν Βίλλαερτ. Το 1558 εξέδωσε τις Αρχές της Αρμονίας (Le istitutioni harmoniche), την πιο σημαντική μουσική πραγματεία του 16ου αιώνα.