Η άνοδος της κωμικής όπερας
Τα ηρωικά και ευγενή κατορθώματα θεών και ηρώων της μπαρόκ όπερα σέρια δεν είχαν τόσο απήχηση στη μεσαία τάξη που άρχισε να συχνάζει στα λυρικά θέατρα. Το κοινό αυτό ψυχαγωγούνταν καλύτερα με έργα που σατίριζαν τις αδυναμίες των αριστοκρατών αλλά και του απλού λαού. Έτσι, ματαιόδοξες αριστοκράτισσες, πανέξυπνοι υπηρέτες, απατημένοι σύζυγοι, μεγαλόστομοι στρατιωτικοί ή βαρετοί δικηγόροι γίνονται πρωταγωνιστές στις κωμικές όπερες, που είναι γραμμένες στην τοπική γλώσσα για να είναι εύκολα κατανοητές και συχνά χρησιμοποιούν δημοφιλείς μελωδίες. Στην Ιταλία η κωμική όπερα ονομάζεται όπερα μπούφα (opera buffa) ή ιντερμέτσο (intermezzo), στη Γαλλία οπερά κομίκ (opéra comique), στην Αγγλία μπάλαντ όπερα (ballad opera), ενώ στη Γερμανία ζίγκσπιλ (Singspiel). Εκτός από την ιταλική όπερα μπούφα, όλες οι άλλες κωμικές όπερες χρησιμοποιούν ομιλούμενο διάλογο (απαγγελία) αντί για ρετσιτατίβο.
- Παράσταση ενός ιντερμέτσου ©. Η σιωπή που απαιτείται από τα σημερινά ακροατήρια στις παραστάσεις όπερας δεν ήταν συνηθισμένο φαινόμενο τον 18ο αιώνα. Όπως φαίνεται στον πίνακα αυτόν, κάποιοι από το ακροατήριο κάθονται, ενώ άλλοι είναι όρθιοι και συνομιλούν ή φλερτάρουν.
- Μια όπερα για κλέφτες: σκηνή από την Όπερα του ζητιάνου, μια μπάλαντ όπερα του Τζον Γκέυ (John Gay) ©. Η όπερα του ζητιάνου είχε θέμα της όχι αριστοκράτες και υπηρέτες, αλλά τον υπόκοσμο του Λονδίνου!
- Ένας μουσικός πόλεμος. Όταν ο συνθέτης Τζιοβάννι Μπατίστα Περγκολέζι (Giovanni Battista Pergolesi, 1710-1736) έγραψε το ιντερμέτζο του Η υπηρέτρια κυρά, δεν μπορούσε να φανταστεί ότι θα γινόταν αφορμή ενός «πολέμου». Με το ανέβασμα της κωμικής αυτής όπερας στο Παρίσι γύρω στο 1752, οι γάλλοι φιλόμουσοι χωρίστηκαν σε δύο στρατόπεδα και κήρυξαν τον πόλεμο των μπουφόνων, δηλ. των κωμικών ηθοποιών. Το ένα στρατόπεδο υποστήριζε την ιταλική κωμική όπερα ενώ το άλλο τη γαλλική. Τέτοιες διαμάχες για το ποια μουσική είναι καλύτερη, η γαλλική ή η ιταλική, υπήρξαν πολλές στην ιστορία της μουσικής.
Μότσαρτ και κωμική όπερα
Ο Μότσαρτ, που συνέθεσε την πρώτη του όπερα μόλις 12 ετών, έγραψε για όλα τα είδη της όπερας (σέρια, μπούφα καθώς και ζίγκσπιλ) αλλά θεωρείται αξεπέραστος στον τρόπο που σκιαγραφεί μουσικά τους κωμικούς χαρακτήρες και στον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιεί την ορχήστρα για να πετύχει αυτόν το σκοπό. Ιδιαίτερα σημαντικές θεωρούνται οι τρεις κωμικές του όπερες Οι γάμοι του Φίγκαρο, Ντον Τζοβάννι και Έτσι κάνουν όλες σε λιμπρέτο του Λορέντσο ντα Πόντε, ποιητή της αυτοκρατορικής αυλής στη Βιέννη. Προκειμένου να κάνει ακόμη πιο έντονη τη σύγκρουση χαρακτήρων και καταστάσεων, ο Μότσαρτ βάζει τους τραγουδιστές να τραγουδούν μαζί στο τέλος μιας πράξης, μια τεχνική που καθιερώθηκε στην κωμική όπερα με τον όρο ανσάμπλ φινάλε (ensemble finale).
- Το άγαλμα του Μότσαρτ έξω από την Όπερα της Φρανκφούρτης.
- Ένας Ιταλός στη Νέα Υόρκη. Ο Λορέντσο ντα Πόντε (Lorenzo da Ponte, 1749-1838), λιμπρετίστας του Μότσαρτ στην τριλογία Οι γάμοι του Φίγκαρο, Ντον Τζοβάννι και Έτσι κάνουν όλες, ήταν Ιταλός εβραϊκής καταγωγής. Με το θάνατο του Ιωσήφ Β’ το 1790, ο ντα Πόντε αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη Βιέννη. Ύστερα από πολλές περιπλανήσεις κατέφυγε στη Νέα Υόρκη, άνοιξε μπακάλικο και στη συνέχεια έγινε καθηγητής ιταλικών στο πανεπιστήμιο Κολούμπια!
Γκλουκ, ο «μεταρρυθμιστής» της όπερας
Παρά τη δημοτικότητα της κωμικής όπερας, στα παλάτια και τα λυρικά θέατρα σε όλη την Ευρώπη συνεχίζουν να παίζονται σοβαρές όπερες (opera seria). Όμως οι πολύπλοκες υποθέσεις, η μονότονη εναλλαγή από άριες και ρετσιτατίβα και οι φωνητικοί ακροβατισμοί των τραγουδιστών είχαν κουράσει το κοινό, αλλά και δεν ταίριαζαν με την καινούργια προτίμηση για απλότητα και φυσικότητα. Ο συνθέτης Κρίστοφ Βίλλιμπαλντ Γκλουκ τα άλλαξε όλα αυτά: έγραψε όπερες με άριες μελωδικά απλές και έδωσε μεγάλη σημασία στο δραματικό στοιχείο, εμπλουτίζοντάς τις όπερές του με χορωδιακά και χορευτικά μέρη. Έγραψε δηλαδή μουσική που υπηρετούσε πιστά την δράση και το δράμα, όπως είχε κάνει και ο Μοντεβέρντι 200 χρόνια νωρίτερα!
Μεγαλειώδες, καινοτόμο και γεμάτο αντιθέσεις, το καινούριο στιλ που εμφανίζεται στις τέχνες γύρω στο 1600 ονομάζεται Μπαρόκ, από το πορτογαλικό barroco, που σημαίνει «μαργαριτάρι με ακανόνιστο σχήμα». Ο όρος Μπαρόκ δεν είχε και τόσο θετική σημασία, γιατί υπονοούσε κάτι υπερβολικό, παραφορτωμένο και συχνά κακόγουστο. Με το πέρασμα του χρόνου όμως, και κυρίως μετά τον 19ο αιώνα, απέκτησε θετική χροιά. Στις δημόσιες εμφανίσεις τους οι γυναίκες φορούσαν ιδιαίτερα εντυπωσιακά φορέματα με τεράστιες κομμώσεις, ενώ οι άντρες προτιμούσαν δαντελένια πουκάμισα, βελούδινα παντελόνια ως το γόνατο και περούκες με μακριά μαλλιά. Η υπερβολή είναι ιδιαίτερα φανερή στην αρχιτεκτονική της εποχής: κτίρια με βαριά ανάγλυφη διακόσμηση, περίτεχνα ζωγραφισμένους τοίχους και οροφές, και τριγυρισμένα από δαιδαλώδεις κήπους. Tο παλάτι των Βερσαλλιών του βασιλιά της Γαλλίας Λουδοβίκου ΙΔ’ είχε πάνω από 300 δωμάτια -μεταξύ των οποίων την «Αίθουσα των Καθρεπτών», μήκους 73 μέτρων!- καθώς και κήπους που εκτείνονταν για πολλά χιλιόμετρα. Οι ιστορικοί στις αρχές του 20ού αιώνα υιοθέτησαν τον όρο Μπαρόκ για τη μουσική που αρχίζει με τη γέννηση της όπερας, γύρω στο 1600, και φτάνει στο 1750, χρονιά που πεθαίνει ο Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ, ο μεγαλύτερος μπαρόκ συνθέτης.
όπερα σέρια (opera seria, σοβαρή όπερα)
Τραγική ιταλική όπερα του 18ου αιώνα.
H ιταλική κωμική όπερα που αναπτύχθηκε τον 18ο αιώνα. Παρουσιάζει συνήθως 6 βασικούς χαρακτήρες σε κωμικές καταστάσεις και συγκρούσεις και τραγουδιέται εξολοκλήρου (δηλ. εκτός από τις άριες τραγουδιούνται και οι διάλογοι με τη μορφή ρετσιτατίβου).
Ένα είδος ιταλικής κωμικής όπερας του 18ου αιώνα που παρουσιαζόταν στα διαλείμματα μιας σοβαρής όπερας για να προσφέρει εκτόνωση και ποικιλία. Είχε λιγότερους πρωταγωνιστές απ’ ό,τι η όπερα μπούφα (δύο με τρεις). Ένα από τα πρώτα ιντερμέτζα ήταν Η υπηρέτρια κυρά του Περγκολέζι, που γράφτηκε το 1733.
Η γαλλική κωμική όπερα του 18ου αιώνα. Δεν είχε συνεχόμενο τραγούδι όπως η ιταλική όπερα μπούφα, μιας και οι διάλογοι απαγγέλλονταν (στα γαλλικά) και δεν τραγουδιόνταν. Προς το τέλος του 18ου αιώνα οι όπερες αυτές παρουσίαζαν σοβαρά ή συναισθηματικά θέματα αντί για κωμικά.
Η αγγλική ελαφριά όπερα του 18ου αιώνα. Οι διάλογοι απαγγέλλονταν, δεν τραγουδιόνταν, ενώ τα τραγούδια ήταν γνωστές μελωδίες με καινούρια λόγια που ταίριαζαν στη δράση. Από τις πιο επιτυχημένες ήταν Η όπερα του ζητιάνου, που γράφτηκε το 1728.
Η Όπερα του ζητιάνου είχε θέμα της όχι αριστοκράτες και υπηρέτες, αλλά τον υπόκοσμο του Λονδίνου!
Σημαίνει «τραγουδιστό έργο». Η γερμανική εκδοχή της κωμικής όπερας που περιλαμβάνει ομιλούμενο διάλογο (στα γερμανικά), δημοφιλή τραγούδια, χορωδιακά μέρη και οργανική μουσική.
Μουσική απαγγελία, όπου η φωνή ακολουθεί πιστά το ρυθμό του προφορικού λόγου, σε μια όπερα, καντάτα ή ορατόριο. Διακρίνεται σε σέκο (secco, δηλ. ξερό), με συνοδεία μόνο από το μπάσο κοντίνουο, και ακομπανιάτο (accompagnato, δηλ. με συνοδεία), όπου όλη η ορχήστρα υποστηρίζει τη φωνή.
Τη μια στιγμή έκανε σκανταλιές και φάρσες και την άλλη καθόταν στο τσέμπαλο και έπαιζε σαν επαγγελματίας μουσικός. Αυτό το παιδί-θαύμα από το Ζάλτσμπουργκ πέρασε τα νεανικά του χρόνια ταξιδεύοντας σε όλη την Ευρώπη σε αναζήτηση του κατάλληλου ευγενή-προστάτη που θα του εξασφάλιζε ένα σίγουρο εισόδημα. Αυτό δεν έγινε ποτέ, και έτσι από το 1781 ο Μότσαρτ εγκαταστάθηκε στη Βιέννη, όπου κέρδιζε το ψωμί του δίνοντας συναυλίες (θεωρούνταν ο καλύτερος πιανίστας στην πόλη), γράφοντας όπερες κατόπιν παραγγελίας και διδάσκοντας. Παρόλο που κέρδιζε αρκετά χρήματα, αντιμετώπιζε οικονομικά προβλήματα και συχνά εκλιπαρούσε τους πλούσιους φίλους του για δανεικά. Σίγουρα ξόδευε πολλά, γιατί του άρεσε να διασκεδάζει δίνοντας μεγάλες δεξιώσεις αλλά και γιατί η υγεία του, καθώς και της γυναίκας του Κονστάντσε, ήταν εύθραυστη. Ο Μότσαρτ πέθανε μόλις 35 ετών, αλλά άφησε πάνω από 600 έργα, δηλ. πολύ περισσότερα από άλλους συνθέτες που πέθαναν σε μεγάλη ηλικία.
όπερα σέρια (opera seria, σοβαρή όπερα)
Τραγική ιταλική όπερα του 18ου αιώνα.
όπερα μπούφα (opera buffa)
H ιταλική κωμική όπερα που αναπτύχθηκε τον 18ο αιώνα. Παρουσιάζει συνήθως 6 βασικούς χαρακτήρες σε κωμικές καταστάσεις και συγκρούσεις και τραγουδιέται εξολοκλήρου (δηλ. εκτός από τις άριες τραγουδιούνται και οι διάλογοι με τη μορφή ρετσιτατίβου).
ζίγκσπιλ (Singspiel)
Σημαίνει «τραγουδιστό έργο». Η γερμανική εκδοχή της κωμικής όπερας, που περιλαμβάνει ομιλούμενο διάλογο (στα γερμανικά), δημοφιλή τραγούδια, χορωδιακά μέρη και οργανική μουσική.
Le nozze di Figaro, K.492 (Mozart, Wolfgang Amadeus)
Performer Pages Wiener Philharmoniker (orchestra)
Erich Kleiber (conductor)
Hilde Rössel-Majdan (alto)
Performers Figaro: Cesare Siepi
Susanna: Hilde Gueden
Il Conte Almaviva: Alfred Poell
La Contessa: Lisa della Casa
Cherubino: Suzanne Danco
Bartolo: Fernando Corena
Marcellina: Hilde Rössel-Madjan
Basilio: Murray Dickie
Barbarina: Anny Felbermayer
Antonio: Harald Pröglhof
Don Curzio: Hugo Meyer-Welfing
Vienna State Opera Choir
Publisher Info. Decca, 1959
Le nozze di Figaro, K.492 (Mozart, Wolfgang Amadeus)
Performer Pages Wiener Philharmoniker (orchestra)
Erich Kleiber (conductor)
Hilde Rössel-Majdan (alto)
Performers Figaro: Cesare Siepi
Susanna: Hilde Gueden
Il Conte Almaviva: Alfred Poell
La Contessa: Lisa della Casa
Cherubino: Suzanne Danco
Bartolo: Fernando Corena
Marcellina: Hilde Rössel-Madjan
Basilio: Murray Dickie
Barbarina: Anny Felbermayer
Antonio: Harald Pröglhof
Don Curzio: Hugo Meyer-Welfing
Vienna State Opera Choir
Publisher Info. Decca, 1959
όπερα σέρια (opera seria, σοβαρή όπερα)
Τραγική ιταλική όπερα του 18ου αιώνα.
άρια (aria)
Τραγούδι για σόλο φωνή και οργανική συνοδεία σε μια όπερα, καντάτα ή ορατόριο, στο οποίο ο ηθοποιός-τραγουδιστής εκφράζει τα συναισθήματά του (οργή, αγάπη, ζήλια, συμπόνια κλπ).
ρετσιτατίβο, απαγγελτικό ύφος (stile recitativo)
Μουσική απαγγελία, όπου η φωνή ακολουθεί πιστά το ρυθμό του προφορικού λόγου, σε μια όπερα, καντάτα ή ορατόριο. Διακρίνεται σε σέκο (secco, δηλ. ξερό), με συνοδεία μόνο από το μπάσο κοντίνουο, και ακομπανιάτο (accompagnato, δηλ. με συνοδεία), όπου όλη η ορχήστρα υποστηρίζει τη φωνή.
Αυτός ο κοσμοπολίτης Βαυαρός συνθέτης σπούδασε μουσική στην Ιταλία με τον Σαμμαρτίνι, έγινε αυλικός συνθέτης στη Βιέννη και γνώρισε τη δόξα με τις όπερες που έγραψε κάτω από την προστασία της βασίλισσας της Γαλλίας Μαρίας Αντουανέττας (Ιφιγένεια εν Αυλίδι και Ιφιγένεια εν Ταύροις). Έχει μείνει στην ιστορία σαν ο «μεταρρυθμιστής» της όπερας, γιατί έγραψε άριες που χαρακτηρίζονταν από «όμορφη απλότητα», σε αντίθεση με τις υπερβολικά στολισμένες άριες της παραδοσιακής ιταλικής όπερας. Οι όπερές του έγιναν πρότυπο για τις επόμενες γενιές συνθετών. Αν θες να μάθεις περισσότερα για την αναμόρφωση της όπερας από τον Γκλουκ, πήγαινε στη σελίδα http://www.mmb.org.gr/page/default.asp?id=1658&la=1
Οι σύγχρονοί του τον αποκαλούσαν «προφήτη της μουσικής». Και πραγματικά, ο ιδιοφυής αυτός συνθέτης από την Κρεμόνα συνδύασε όλα τα ρεύματα στη μουσική του, η οποία περιλαμβάνει από τα παλαιότερου ύφους πολυφωνικά μαδριγάλια και μοτέτα (stile antico ή prima pratica) μέχρι έργα στα οποία η μουσική ακολουθεί και αναπαριστά βήμα προς βήμα αυτά που περιγράφει το κείμενο (stile moderno ή seconda pratica). Το πιστεύω του μάλιστα ήταν ότι η μουσική πρέπει να υπηρετεί το κείμενο και όχι αντίθετα. Για τις καινοτομίες του κατηγορήθηκε δημόσια από τον θεωρητικό της μουσικής Αρτούζι (Giovanni Maria Artusi). Όμως το άστρο του Μοντεβέρντι συνέχισε να μεσουρανεί. Αφού υπηρέτησε για πολλά χρόνια στην αυλή της Μάντουας (όπου και ανέβηκε ο Ορφέας), ο Μοντεβέρντι έγινε αρχιμουσικός της εκκλησίας του Αγίου Μάρκου στη Βενετία. Πήρε δηλαδή την υψηλότερη θέση που θα μπορούσε να έχει μουσικός εκείνης της εποχής στην Ευρώπη. Έμεινε εκεί από το 1613 μέχρι το θάνατό του το 1643 και έγραψε πολλά έργα θρησκευτικής μουσικής. Το πιο γνωστό από αυτά είναι Οι Εσπερινοί της Παρθένου Μαρίας. Παρόλο που είχε ήδη γίνει κληρικός, πράγμα πολύ συνηθισμένο για τους μουσικούς της εποχής, ο Μοντεβέρντι έγραψε για τα καινούργια δημόσια θέατρα της Βενετίας δύο όπερες: την Επιστροφή του Οδυσσέα στην πατρίδα και τη Στέψη της Ποππαίας (το να είσαι κληρικός δεν συμβαδίζει και πολύ με το να γράφεις για παρανοϊκούς αυτοκράτορες, δολοφονίες και ερωτικά πάθη, όπως στην όπερα Ποππαία!). Αν θες να μάθεις περισσότερα για την Επιστροφή του Οδυσσέα, πήγαινε στη σελίδα http://www.mmb.org.gr/page/default.asp?id=1597&la=1.