Μια διαφορετική επανάσταση
Οι επιστημονικές ανακαλύψεις της Μπαρόκ περιόδου καθώς και η πίστη στην ικανότητα του ανθρώπου να λύνει με τη λογική και την παρατήρηση τα προβλήματά του και να διαμορφώνει την τύχη του έδωσαν ώθηση στους επιστήμονες του 18ου αιώνα να εξερευνήσουν καινούριους τρόπους για να διευκολύνουν τη ζωή και την εργασία του ανθρώπου. Εφευρέσεις χωρίς τις οποίες δεν μπορούμε να διανοηθούμε τη ζωή μας σήμερα προέρχονται από τον 18ο αιώνα. Μια από τις σημαντικότερες ήταν η τελειοποίηση της ατμομηχανής από τον Σκοτσέζο Τζέιμς Βατ (James Watt, 1736-1819). Αντικείμενα που μέχρι τότε φτιάχνονταν με το χέρι μπορούσαν τώρα να κατασκευαστούν με τη βοήθεια μηχανών. Το αποτέλεσμα ήταν μεγαλύτερη παραγωγή και επομένως χαμηλότερες τιμές. Πολλοί αγρότες εγκατέλειψαν τα χωράφια τους και πήγαν να εργαστούν στα εργοστάσια των πόλεων. Οι οικονομικές επιπτώσεις αυτής της Βιομηχανικής Επανάστασης ήταν μεγάλες. Η μεσαία τάξη αυξήθηκε και απέκτησε δύναμη και χρήμα. Έτσι μεγάλωσε και το κοινό που ενδιαφερόταν για τη μουσική, ενώ οι συνθέτες, με τη σειρά τους, ανέπτυξαν καινούρια μουσικά είδη και στιλ για να το ικανοποιήσουν.
Εξερευνητές και «εξωτικές» συνήθειες
Η αύξηση του καταναλωτικού κοινού ευνόησε και την ανάπτυξη του εμπορίου. Πιο σύγχρονα και ανθεκτικά καράβια ταξίδευαν στην αμερικανική ήπειρο και την Ασία μεταφέροντας «εξωτικά» είδη που γίνονταν αμέσως δημοφιλή. Η αγγλική ναυτιλία ήταν η πιο ισχυρή στην κυριαρχία της θάλασσας και του εμπορίου. Ο Άγγλος εξερευνητής Τζέιμς Κουκ (James Cook, 1728-1770) κατάφερε να διασχίσει τρεις φορές τον Ειρηνικό Ωκεανό από τη Χαβάη ως την Αυστραλία και την Ανταρκτική. Καθώς ήταν και ικανός χαρτογράφος, σχεδίασε λεπτομερείς χάρτες του Ν. Ειρηνικού, που χρησιμοποιούνταν μέχρι πρόσφατα.
- Κεφάλι άντρα από τη Νέα Ζηλανδία, από τις καταγραφές του Τζέιμς Κουκ ©
«Ώρα για τσάι». Το εμπόριο με την Ανατολή (κυρίως την Κίνα και την Ινδία) έφερε πολλά οικονομικά οφέλη στη βρετανική κυβέρνηση. Μπαχαρικά, υφάσματα, αρώματα, πορσελάνες, καφές και ταμπάκο είχαν μεγάλη ζήτηση. Η μεγαλύτερη όμως «εξωτική» μόδα ανάμεσα στους αριστοκράτες της Αγγλίας ήταν το τσάι. Μέχρι το τέλος του 18ου αιώνα η χρήση του τσαγιού είχε εξαπλωθεί και στις άλλες κοινωνικές τάξεις, ως τους πιο φτωχούς εργάτες και αγρότες.
- Πλανόδιος πωλητής καφέ και τσαγιού. 18ος αιώνας.
Περισσότερες πληροφορίες εδώ
- Σχέδια ιθαγενών από τα ταξίδια του Τζέιμς Κουκ.
Διαφωτισμός
Η οικονομικά ανερχόμενη μεσαία τάξη επιζητούσε να περιορίσει τις εξουσίες της αριστοκρατίας και της Eκκλησίας και να συμμετέχει και αυτή στη διοίκηση του κράτους. Σημαντικοί διανοητές του 18ου αιώνα, όπως ο Βολταίρος (Voltaire, 1694-1778), ο Ντιντερό (Denis Diderot, 1713-1784), o Μοντεσκιέ (Montesquieu, 1689-1755) και ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ (Jean Jacques Rousseau, 1712-1778), υποστήριζαν τα δικαιώματα των απλών ανθρώπων και καταδίκαζαν την κοινωνική αδικία και την εκμετάλλευσή τους από τις ανώτερες τάξεις. Οι διανοητές αυτοί, γνωστοί και ως «φιλόσοφοι», διαμόρφωσαν το πνευματικό κίνημα του Διαφωτισμού. Διακήρυτταν ισότητα, εκπαίδευση και καλύτερες συνθήκες για όλους. Έτσι, ελευθερία, ισότητα και αδελφοσύνη (Liberté, Égalité, Fraternité) έγιναν τα τρία βασικά συνθήματα της Γαλλικής Επανάστασης του 1789.
- Ελευθερία, ισότητα, αδελφοσύνη: τα τρία βασικά συνθήματα της Γαλλικής Επανάστασης του 1789 ©. Ελευθερία, ισότητα, αδελφοσύνη και ο Κόκκινος Σκούφος της Γαλλικής Επανάστασης.
Αμερικανική Επανάσταση
Στο πνεύμα του Διαφωτισμού, οι αγγλικές αποικίες στην Αμερική επιζητούσαν να γίνουν ανεξάρτητες και να απελευθερωθούν από την αυταρχική εξουσία του Άγγλου βασιλιά. Έτσι, στις 4 Ιουλίου 1776, 13 πολιτείες διακήρυξαν την ανεξαρτησία τους και ίδρυσαν ένα καινούριο κράτος, τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Το κείμενο της διακήρυξης συντάχθηκε από τον Τόμας Τζέφερσον (Thomas Jefferson) και τον Μπέντζαμιν Φράνκλιν και βασίζεται στις ιδέες του Διαφωτισμού.
- Η υπογραφή της Διακήρυξης της Αμερικανικής Ανεξαρτησίας. Ο Μπέντζαμιν Φράνκλιν είναι όρθιος στο κέντρο.
Γαλλική Επανάσταση
Ακολουθώντας την Αμερικανική Επανάσταση οι κάτοικοι του Παρισιού ξεσηκώθηκαν εναντίον των αριστοκρατών στις 14 Ιουλίου 1789. Τη Γαλλική Επανάσταση ακολούθησε η ίδρυση της Γαλλικής Δημοκρατίας. Ο βασιλιάς Λουδοβίκος ΙΣΤ’ εκθρονίστηκε και τον Ιανουάριο του 1793 εκτελέστηκε δημόσια στο Παρίσι. Λίγους μήνες αργότερα καρατομήθηκε και η σύζυγός του, Μαρία Αντουανέττα.
Τη θέση του ηγέτη της Γαλλίας πήρε το 1799 ο Ναπολέων Βοναπάρτης, ένας ικανός και αγαπητός σε όλους στρατηγός. Ο Ναπολέων θέσπισε νόμους που σέβονταν τις αρχές της Γαλλικής Επανάστασης αλλά θέλησε και να επεκτείνει την κυριαρχία της Γαλλίας στην Ευρώπη. Έτσι ανακήρυξε τον εαυτό του αυτοκράτορα, και η Γαλλία, που μόλις είχε απαλλαχτεί από τον βασιλιά, απέκτησε και πάλι μονάρχη! Ο Ναπολέων έκανε πολλούς πολέμους φτάνοντας μέχρι τη Ρωσία. Ηττήθηκε όμως στην περίφημη μάχη του Βατερλό στο Βέλγιο (το 1815), αφού είχε ήδη χάσει εκατοντάδες χιλιάδες στρατιώτες στις μάχες. Με το Συνέδριο της Βιέννης (1814-15) οι ευρωπαϊκές χώρες αποφάσισαν να απαλλαχτούν από τις επαναστατικές ιδέες και η βασιλεία επανήλθε στη Γαλλία.
- Ο αποκεφαλισμός του Λουδοβίκου ΙΣΤ’ Ο Λουδοβίκος ΙΣΤ’ αποκεφαλίστηκε δημόσια στις 21 Ιανουαρίου 1793 ©.
- Η στέψη του Ναπολέοντα και της Ζοζεφίνας στη Νοτρ Νταμ του Παρισιού στις 2 Δεκεμβρίου 1804. Τι να σκέφτονταν οι υποστηρικτές της Επανάστασης όταν ο ηγέτης τους στέφθηκε αυτοκράτορας;
Ψωμί ή παντεσπάνι; Η αδιαφορία της Μαρίας Αντουανέττας για τη φτώχεια του λαού ήταν παροιμιώδης, όπως και η προκλητική της συμπεριφορά. Οργάνωνε πανάκριβες γιορτές και ενδιαφερόταν κυρίως για τη μόδα και τα κοσμήματα. Λέγεται πως όταν της είπαν ότι ο λαός πεινάει γιατί δεν έχει ψωμί, εκείνη πρότεινε: «Τότε, ας φάει παντεσπάνι».
- Μαρία Αντουανέττα
Ελλάδα και Διαφωτισμός
Οι ιδέες του Διαφωτισμού και η Αμερικανική και η Γαλλική Επανάσταση βρήκαν απήχηση και στην Ελλάδα, που προσπαθούσε να απαλλαγεί από τον οθωμανικό ζυγό. Ρήγας Φεραίος (Ρήγας Βελεστινλής), Αδαμάντιος Κοραής και άλλα ανήσυχα και φιλοπρόοδα πνεύματα πίστευαν στην ισότητα όλων των ανθρώπων και στη συμβολή της εκπαίδευσης στον αγώνα για την ελευθερία. Οι ιδέες αυτές πυροδότησαν τελικά την Ελληνική Επανάσταση του 1821.
Στα κείμενα του Ρήγα διαβάζουμε για τα δίκαια του ανθρώπου:
Αυτά τα δίκαια είναι: πρώτον το να είμεθα όλοι Ίσοι και όχι ο ένας ανώτερος από τον άλλον. δεύτερον να είμεθα ελεύθεροι, και όχι ο ένας σκλάβος του αλλουνού. Τρίτον να είμεθα σίγουροι εις την ζωή μας, και κανένας να μην ημπορή να μας την πάρη αδίκως και κατά την φαντασίαν του. Και τέταρτον τα κτήματα οπού έχομεν κανένας να μην ημπορή να μας τα εγγίξη, αλλ’ είναι εδικά μας και των κληρονόμων μας.
Ρήγας Φεραίος, «Νέα πολιτική διοίκησις» στο Άπαντα τα σωζόμενα, τ. Ε’, σελ. 36 (Βουλή των Ελλήνων, 2000).
Βιέννη, μια μουσική πρωτεύουσα
Τα ιδεώδη του Διαφωτισμού τα ασπάστηκαν και μερικοί προοδευτικοί ηγέτες, όπως ο Φρειδερίκος ο Μέγας της Πρωσίας, η Μεγάλη Αικατερίνη της Ρωσίας και ο Ιωσήφ Β’ της Αυστρίας.
Οι ηγεμόνες αυτοί πίστευαν πως όλοι οι άνθρωποι είχαν δικαίωμα στην εκπαίδευση και υποστήριξαν τη μουσική και τις τέχνες. Η Βιέννη μάλιστα, το κέντρο της Αυστροουγγρικής αυτοκρατορίας, έγινε η μεγαλύτερη μουσική πρωτεύουσα του 18ου αιώνα, «το καλύτερο μέρος στον κόσμο για το επάγγελμά μου», όπως είπε και ο Μότσαρτ. Μουσικοί από όλα τα μέρη της Ευρώπης ήθελαν να δοκιμάσουν την τύχη τους σε αυτή τη συναρπαστική πόλη, όπου μπορούσε κανείς να ακούσει από όπερα μέχρι παραδοσιακά τραγούδια από όλη την Ευρώπη, εμβατήρια και μουσική από την Ανατολή.
- Ο Ιωσήφ Β’ της Αυστρίας με τον αδελφό του Λεοπόλδο ©. Αντίθετα από τον συντηρητικό αδελφό του, ο Ιωσήφ Β’ ήταν υποστηρικτής των ιδεών του Διαφωτισμού.
- Κοντσέρτο στη Βιέννη, όπου παρευρίσκεται η αυτοκρατορική οικογένεια. 18ος αιώνας ©.
- Τα αυτοκρατορικά ανάκτορα “Schoenbrunn” στη Βιέννη. Στο βάθος, η εκκλησία του Αγίου Στεφάνου, το Stephansdome, όπου μαθήτευσε ο Χάυντν.
«Κλασικά» πρότυπα
Oι ηγετικοί κύκλοι στράφηκαν στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό για πρότυπα και ιδέες. Έτσι ο Λευκός Οίκος (1792), το Βρετανικό Μουσείο (1753) ή τα χειμερινά ανάκτορα στην Αγία Πετρούπολη (1783) χτίστηκαν σύμφωνα με «κλασικά» πρότυπα: κίονες, αετώματα και περιστύλια διακοσμούν όλα αυτά τα κτίρια. Αλλά και στη ζωγραφική οι καλλιτέχνες ξέφυγαν από το περίτεχνο, φορτωμένο μπαρόκ ύφος και καλλιέργησαν τη φυσική αναπαράσταση προσώπων και τοπίων.
- Ο Παρθενώνας αποτελεί αξεπέραστο κλασικό πρότυπο.
- Ο Λευκός Οίκος (1792), το Βρετανικό Μουσείο (1753) και τα χειμερινά ανάκτορα στην Αγία Πετρούπολη (1783) χτίστηκαν σύμφωνα με «κλασικά» πρότυπα.
Πολλές «επαναστάσεις» χαρακτηρίζουν τον 18ο αιώνα, όλες σημαδεμένες από αιματηρές συγκρούσεις και σημαντικές κοινωνικές ανακατατάξεις. Η Βιομηχανική Επανάσταση δηλώνει τις οικονομικές αλλαγές που έφερε η χρήση μηχανών στον τρόπο παραγωγής αγαθών. Ξεκινώντας από τα υφαντουργεία της Αγγλίας, οι μηχανές χρησιμοποιήθηκαν σε πολλούς τομείς, ακόμη και στην κατασκευή μουσικών οργάνων. Άντρες, γυναίκες και παιδιά δούλευαν στα εργοστάσια, συχνά κάτω από άθλιες συνθήκες. Η τελειοποίηση της ατμομηχανής από τον Τζέιμς Βατ οδήγησε και στην κατασκευή τρένων και ατμόπλοιων, που μετέφεραν τα αγαθά πιο γρήγορα από το ένα μέρος στο άλλο και βελτίωσαν την επικοινωνία και τα ταξίδια.
Η Αγγλία κρατούσε τα ηνία στην παγκόσμια παραγωγή υφασμάτων.
Διαφωτισμός
Πνευματικό κίνημα του 18ου αιώνα που πρέσβευε τον ορθολογισμό και την πίστη στην πρόοδο, αξιώνοντας αλλαγές στους πολιτικοκοινωνικούς θεσμούς, την οικονομία, την εκπαίδευση και την Εκκλησία προς όφελος όλων των ανθρώπων. Για τους διαφωτιστές όλοι οι άνθρωποι έχουν από τη φύση κάποια δικαιώματα, όπως το δικαίωμα της ζωής, της ισότητας, της ιδιοκτησίας, της ελεύθερης σκέψης και έκφρασης. Οι ιδέες αυτές ξεκίνησαν από την Αγγλία αλλά βρήκαν ιδιαίτερη απήχηση στη Γαλλία. Γάλλοι διαφωτιστές (Ντιντερό και Ντ’ Aλαμπέρ) συγκέντρωσαν όλες τις γνώσεις της εποχής για τις επιστήμες, τις τέχνες, τα επαγγέλματα, αλλά και τις απόψεις του Διαφωτισμού, σε ένα μεγάλο βιβλίο, την Εγκυκλοπαίδεια, ενώ ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ έγραψε το Κοινωνικό Συμβόλαιο στο οποίο εξηγεί τις υποχρεώσεις του κράτους απέναντι στους πολίτες.
Ημέρα της Ανεξαρτησίας
Η 4η Ιουλίου στην Αμερική ονομάζεται «Ημέρα της Ανεξαρτησίας» (Independence Day) και είναι εθνική γιορτή, όπως για εμάς η 25η Μαρτίου.
Πατέρας της Αμερικανικής Ανεξαρτησίας αλλά και εφευρέτης. Επινόησε μεταξύ άλλων τα διεστιακά γυαλιά, μελέτησε τα φαινόμενα του ηλεκτρισμού στη φύση και εφεύρε το αλεξικέραυνο. Επίσης τελειοποίησε την γκλασαρμόνικα, ένα μουσικό όργανο που αποτελείται από διαφορετικού μεγέθους γυάλινα δοχεία (κρυσταλλόφωνο) που παίζονται με βρεγμένα δάκτυλα.
Οι νόμοι του Ναπολέοντα
Οι νόμοι αυτοί ονομάστηκαν «Ναπολεόντειος Κώδικας» και αποτελούν τη βάση του νομικού συστήματος της Γαλλίας.
Συνέδριο της Βιέννης
Οι Ευρωπαίοι ηγέτες θέλησαν να επαναφέρουν την παλιά τάξη πραγμάτων. Ο Αυστριακός πολιτικός Κλέμενς Μέττερνιχ κατασκόπευε και ανέκρινε όσους έδειχναν συμπάθεια στη Γαλλική Επανάσταση. Δεν του ξέφυγε ούτε ο Μπετόβεν!
Αυτοκράτορας Ιωσήφ Β’, 1741-1790
Όταν ένα μέλος της βασιλικής οικογένειας των Αψβούργων ανέβαινε στο θρόνο, έπαιρνε και τον τίτλο του Αγίου Ρωμαίου Αυτοκράτορα, μια παράδοση που προερχόταν από τα μεσαιωνικά χρόνια. Αντίθετα με άλλους ηγέτες που ενδιαφέρονταν για το γόητρό τους και τα συμφέροντα της αριστοκρατίας, ο Ιωσήφ Β’ προσπάθησε να βελτιώσει και τη ζωή του απλού ανθρώπου, χτίζοντας νοσοκομεία, αναβαθμίζοντας τα σχολεία, αλλάζοντας τη νομοθεσία, θεσπίζοντας την ανεξιθρησκία και περιορίζοντας την ισχύ της Εκκλησίας. Ζώντας σε περίοδο κοινωνικών ανακατατάξεων, οι μεταρρυθμίσεις του Ιωσήφ Β’ του γλίτωσαν κυριολεκτικά το κεφάλι. Η αδελφή του Μαρία Αντουανέττα, βασίλισσα της Γαλλίας, αποκεφαλίστηκε στη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης.
Τη μια στιγμή έκανε σκανταλιές και φάρσες και την άλλη καθόταν στο τσέμπαλο και έπαιζε σαν επαγγελματίας μουσικός. Αυτό το παιδί-θαύμα από το Ζάλτσμπουργκ πέρασε τα νεανικά του χρόνια ταξιδεύοντας σε όλη την Ευρώπη σε αναζήτηση του κατάλληλου ευγενή-προστάτη που θα του εξασφάλιζε ένα σίγουρο εισόδημα. Αυτό δεν έγινε ποτέ, και έτσι από το 1781 ο Μότσαρτ εγκαταστάθηκε στη Βιέννη, όπου κέρδιζε το ψωμί του δίνοντας συναυλίες (θεωρούνταν ο καλύτερος πιανίστας στην πόλη), γράφοντας όπερες κατόπιν παραγγελίας και διδάσκοντας. Παρόλο που κέρδιζε αρκετά χρήματα, αντιμετώπιζε οικονομικά προβλήματα και συχνά εκλιπαρούσε τους πλούσιους φίλους του για δανεικά. Σίγουρα ξόδευε πολλά, γιατί του άρεσε να διασκεδάζει δίνοντας μεγάλες δεξιώσεις αλλά και γιατί η υγεία του, καθώς και της γυναίκας του Κονστάντσε, ήταν εύθραυστη. Ο Μότσαρτ πέθανε μόλις 35 ετών, αλλά άφησε πάνω από 600 έργα, δηλ. πολύ περισσότερα από άλλους συνθέτες που πέθαναν σε μεγάλη ηλικία.
Η Αυστροουγγαρία ήταν σε διαρκή διαμάχη με την Οθωμανική αυτοκρατορία. Μάλιστα το 1529 ο Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής πολιόρκησε τη Βιέννη αλλά δεν κατάφερε να την κατακτήσει και έτσι σταμάτησε η προέλαση των Οθωμανών στην Ευρώπη. Ακόμα και οι τριβές όμως φέρνουν σε επαφή τους πολιτισμούς. ‘Ο,τι είχε σχέση με την Τουρκία ακούσε γοητεία και γινόταν της μόδας. Δεν είναι τυχαίο πως ο Μότσαρτ έγραψε την όπερα Η απαγωγή από το σεράι και ένα «Ρόντο αλά Τούρκα» για πιάνο, επηρεασμένο από τα εμβατήρια των γενίτσαρων.
Τι σημαίνει Μπαρόκ;
Μεγαλειώδες, καινοτόμο και γεμάτο αντιθέσεις, το καινούριο στιλ που εμφανίζεται στις τέχνες γύρω στο 1600 ονομάζεται Μπαρόκ, από το πορτογαλικό barroco, που σημαίνει «μαργαριτάρι με ακανόνιστο σχήμα». Ο όρος Μπαρόκ δεν είχε και τόσο θετική σημασία, γιατί υπονοούσε κάτι υπερβολικό, παραφορτωμένο και συχνά κακόγουστο. Με το πέρασμα του χρόνου όμως, και κυρίως μετά τον 19ο αιώνα, απέκτησε θετική χροιά. Στις δημόσιες εμφανίσεις τους οι γυναίκες φορούσαν ιδιαίτερα εντυπωσιακά φορέματα με τεράστιες κομμώσεις, ενώ οι άντρες προτιμούσαν δαντελένια πουκάμισα, βελούδινα παντελόνια ως το γόνατο και περούκες με μακριά μαλλιά. Η υπερβολή είναι ιδιαίτερα φανερή στην αρχιτεκτονική της εποχής: κτίρια με βαριά ανάγλυφη διακόσμηση, περίτεχνα ζωγραφισμένους τοίχους και οροφές, και τριγυρισμένα από δαιδαλώδεις κήπους. Tο παλάτι των Βερσαλλιών του βασιλιά της Γαλλίας Λουδοβίκου ΙΔ’ είχε πάνω από 300 δωμάτια -μεταξύ των οποίων την «Αίθουσα των Καθρεπτών», μήκους 73 μέτρων!- καθώς και κήπους που εκτείνονταν για πολλά χιλιόμετρα. Οι ιστορικοί στις αρχές του 20ού αιώνα υιοθέτησαν τον όρο Μπαρόκ για τη μουσική που αρχίζει με τη γέννηση της όπερας, γύρω στο 1600, και φτάνει στο 1750, χρονιά που πεθαίνει ο Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ, ο μεγαλύτερος μπαρόκ συνθέτης.
