Ο διανοούμενος της Αναγέννησης: πολυμαθής, κομψός και πνευματώδης

Ο πολυμαθής της Αναγέννησης

Αν σήμερα αυτό που μετρά περισσότερο είναι η εξειδίκευση σε ένα αντικείμενο, την περίοδο της Αναγέννησης συνέβαινε ακριβώς το αντίθετο: ο διανοούμενος της Αναγέννησης μπορούσε να είναι ταυτόχρονα μαθηματικός, αρχιτέκτονας, γλύπτης, μουσικός, ποιητής ή ρήτορας, ήταν δηλ. πολυμαθής. Ταυτόχρονα έπρεπε να μπορεί να συμμετέχει σε μια πνευματώδη συζήτηση και να παίζει μουσικά όργανα, να τραγουδά και να διαβάζει νότες. Ο Μπαλτασσάρε Καστιλιόνε (Baltassare Castiglione) έγραψε στο περίφημο Βιβλίο του αυλικού (Il libro del cortegiano, 1527) πως η χάρη, η κομψότητα και η αβίαστη προσπάθεια πρέπει να χαρακτηρίζουν τον άνθρωπο της αυλής. Η πολύπλευρη προσωπικότητα του Λεονάρντο ντα Βίντσι (Leonardo da Vinci, 1452-1519) αντιπροσωπεύει με τον καλύτερο τρόπο το ιδεώδες του αναγεννησιακού πολυμαθή: πορτρέτα, γλυπτά, σπουδές πάνω στην ανατομία και τη βοτανολογία, αλλά και εφευρέσεις, όπως πτητικές και πολεμικές μηχανές ήταν μερικές μόνο από τις δημιουργίες του. 

• Αυτοπροσωπογραφία του Λεονάρντο ντα Βίντσι.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

• Το διάσημο σχέδιο του Λεονάρντο Αντίποδες. Το ανθρώπινο σώμα θεωρούνταν πρότυπο τελειότητας, που απέδιδε τις δύο τέλειες μορφές της φύσης, το τετράγωνο και τον κύκλο. Πάνω στις αναλογίες του σώματος βασίζονταν τα αναγεννησιακά έργα, κυρίως τα κτίρια.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

• Αναγεννησιακές πτήσεις. Ο ντα Βίντσι κρατούσε λεπτομερή σημειωματάρια με τις ιδέες του, τα οποία διαβάζονται με καθρέφτη, καθώς είναι γραμμένα από αριστερά προς τα δεξιά — ίσως γιατί ο ντα Βίντσι ήταν αριστερόχειρας.

Εικόνα

 

Αρμονία και αναλογίες: η πηγή της ομορφιάς

Αν κάτι διέπει την τέχνη της Αναγέννησης —στη μουσική, τη γλυπτική, την αρχιτεκτονική ή τη ζωγραφική— είναι η αίσθηση της ισορροπίας, της χάρης και της φυσικότητας. Το αρχαίο ιδεώδες για την ομορφιά ως απόρροια αρμονίας και μαθηματικών αναλογιών επηρέασε τους κύκλους των Ιταλών διανοουμένων και καλλιτεχνών. Η φύση και κυρίως οι αναλογίες του ανθρώπινου σώματος θεωρούνται το μοντέλο πάνω στο οποίο μπορούν να βασιστούν τα έργα τέχνης. Η χρήση των νόμων της γραμμικής προοπτικής, που διατυπώθηκαν από τον ζωγράφο Λεόν Μπατίστα Αλμπέρτι (1404-1472), δίνουν στις αναγεννησιακές ζωγραφιές την αίσθηση του τρισδιάστατου χώρου. Για τον κριτικό Βαζάρι αλλά και για τον λόγιο Καστιλιόνε αυτό που πρέπει να κυριαρχεί στην τέχνη και το λόγο είναι η «γκράτσια», δηλ. η χάρη, η αβίαστη απόδοση. Τα γλυπτά του Μιχαήλ Αγγέλου (Μικελάντζελο Μπουοναρότι, 1475-1564), όπως και οι πολυφωνικές συνθέσεις του Ζοσκέν ντε Πρε με τον οποίο συγκρίθηκε, αποδίδουν πλήρως αυτό το ιδεώδες.

• Ιδανική πόλη, περ. 1480. © Οι αρχές της προοπτικής δημιουργούν την αίσθηση του βάθους. Το φως μοιάζει να έρχεται από αριστερά και οι κατάλληλες φωτοσκιάσεις κάνουν τη σκηνή ακόμη πιο ρεαλιστική.

 

 

 

 

 

• Μιχαήλ Άγγελος, Δαβίδ ©. Οι γνώσεις του Μιχαήλ Άγγελου για την ανατομία είναι έκδηλες σε κάθε λεπτομέρεια του αθλητικού σώματος του νεαρού Δαβίδ. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

• Μιχαήλ Άγγελος, Πιετά (δηλ. έλεος).Το διάσημο αυτό γλυπτό της Παναγίας που θρηνεί τον νεκρό Ιησού αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα της αναγεννησιακής εξιδανίκευσης της ανθρώπινης μορφής.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

• Μιχαήλ Άγγελος, Μωυσής. Το άγαλμα αυτό, στον Άγιο Πέτρο της Ρώμης, αποδίδει τη δύναμη (terribilità) του Μωυσή.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

• Άγαλμα του Μιχαήλ Αγγέλου στο Μουσείο Uffizi της Φλωρεντίας.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

• Ιταλικός καθεδρικός ναός του 15ου αιώνα ©

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Φαντασία και μανιερισμός

Στον αντίποδα των κομψών ιταλικών έργων βρίσκονται έργα γεμάτα μεσαιωνικούς συμβολισμούς και αλληγορίες, όπως οι φανταστικές, συχνά εφιαλτικές σκηνές του Ολλανδού Ιερώνυμου Μπος (Hieronymus Bosch, περ. 1450-1516). 

Μια ιδιότυπη περίπτωση αποτελούν και οι επιμήκεις φιγούρες του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου ή Ελ Γκρέκο (1541-1614), τέχνη που θεωρήθηκε μανιεριστική, μια που δεν αποδίδει πιστά την πραγματικότητα. Παρόλο που το έργο του Ελ Γκρέκο ξεχάστηκε τους επόμενους αιώνες, επηρέασε ρεύματα του 20ού αιώνα, όπως τον εξπρεσιονισμό, τα κυβιστικά έργα του Πικάσσο και τα πρώιμα έργα του Τζάκσον Πόλλοκ.

• Ιερώνυμος Μπος (περ. 1450-1516), Συναυλία μέσα στο αυγό ©.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

• Ελ Γκρέκο (1541-1614), Η Σταύρωση.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

• Η προμήθεια ποιοτικών χρωμάτων —σκόνες από γαίες, ορυκτά ή φυτικά και ζωικά υλικά— ήταν μπελάς για τους ζωγράφους. Προμηθευτές ήταν συχνά οι φαρμακοποιοί, και τα πιο ακριβά χρώματα εισάγονταν, όπως η ουλτραμαρίνα (δηλ. υπερπόντεια) από το Αφγανιστάν.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Γίγαντες, ιππότες και στρίγκλες

Παράλληλα με τις μεταφράσεις και τα σχόλια των κλασικών ελληνικών και λατινικών κειμένων, τις πραγματείες για τη ρητορική, ή τις λεπτομερείς μελέτες πάνω στη μουσική θεωρία, την εποχή της Αναγέννησης αναπτύχθηκαν λογοτεχνικά είδη που σατίριζαν μέσα από το φανταστικό, το γκροτέσκο και συχνά το σόκιν. Οι γίγαντες Γαργαντούας και Πανταγκρουέλ του Γάλλου συγγραφέα, γιατρού και μοναχού Ραμπελαί (Francois Rabelais, περ. 1483-1553), αλλά και ο ιδιόρρυθμος Δον Κιχώτης του Ισπανού Θερβάντες (Miguel de Cervantes, 1547-1616) έγιναν πρότυπα για άλλα σατιρικά μυθιστορήματα. Η θρησκευτική σάτιρα του Ραμπελαί και η πίστη του στην αναγκαιότητα των επίγειων απολαύσεων για την ανθρώπινη φύση αντικατοπτρίζουν τις ανθρωπιστικές του ιδέες, ενώ ο Δον Κιχώτης αποτελεί τόσο σάτιρα του μεσαιωνικού ιπποτισμού όσο και της ισπανικής πολιτικής.

Ο συγγραφέας που δεσπόζει όμως στην αναγεννησιακή λογοτεχνία και ένας από τους μεγαλύτερους δραματουργούς όλων των εποχών είναι ο Σαίξπηρ. Τα έργα του είχαν και έχουν τεράστια επίδραση στο θέατρο και τη λογοτεχνία και έδωσαν έμπνευση για σπουδαία μουσικά έργα του Ρομαντισμού (το Όνειρο καλοκαιρινής νύχτας του Μέντελσον, η όπερα Μάκβεθ του Βέρντι και το μπαλέτο Ρωμαίος και Ιουλιέττα του Τσαϊκόφσκι είναι μερικά μόνο παραδείγματα). Πολλοί τίτλοι έργων του, όπως Η στρίγκλα που έγινε αρνάκι, Πολύ κακό για το τίποτα, ή Όνειρο καλοκαιρινής νύχτας, αλλά και αποφθέγματα όπως το περίφημο «Να ζει κανείς ή να μη ζει», «Όλος ο κόσμος μια σκηνή», ή «Κάτι είναι σάπιο στο βασίλειο της Δανιμαρκίας» έχουν περάσει στη γλώσσα μας σαν καθημερινοί ιδιωματισμοί.

• Άγαλμα του Ραμπελαί στο Παρίσι.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

• Άγαλμα του Θερβάντες στο Τολέδο.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

• Ο ήρωας του Θερβάντες Δον Κιχώτης.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

• Άγαλμα του Σαίξπηρ στο Λονδίνο. Χαραγμένα τα λόγια «Δεν υπάρχει σκοτάδι, μόνο άγνοια» από την κωμωδία Δωδέκατη νύχτα.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

• Ο Θερβάντες πολέμησε στη Ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571, όπου και έχασε το αριστερό του χέρι και απέκτησε το ψευδώνυμο «ο μονόχειρας της Ναυπάκτου» (el manco de Lepanto). Άγαλμά του υπάρχει στο λιμάνι της πόλης.] [Οι θρυλικοί ήρωες του Θερβάντες Δον Κιχώτης και Σάντσο Πάντσα. Ο Θερβάντες άρχισε να γράφει μετά το ατύχημά του στη Ναυμαχία της Ναυπάκτου. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ανθρωπισμός και αντιφάσεις

Ο αναγεννησιακός ανθρωπισμός βρισκόταν σε αντίθεση με πρακτικές που κάθε άλλο παρά ανθρωπιστικές θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν. Η Ιερά Εξέταση, για παράδειγμα, καταδίκαζε σε φρικτό θάνατο ανθρώπους με ιδέες που βρίσκονταν σε αντίθεση με το Καθολικό δόγμα. Η θέση της γυναίκας παρέμενε υποδεέστερη και οι μόνες επιλογές της ήταν ο γάμος ή ο εγκλεισμός σε μοναστήρι. Ταλαντούχες γυναίκες συνήθως περνούσαν στην αφάνεια μετά τα είκοσί τους. Ο ευρωπαϊκός επεκτατισμός μπορεί να άνοιξε τους ορίζοντες του μέχρι τότε γνωστού κόσμου, αλλά είχε και καταστροφικές συνέπειες. Μετά την ανακάλυψη της νέας ηπείρου από τον Κολόμβο το 1492, άλλοι Ισπανοί κατακτητές βάλθηκαν να ψάχνουν για χρυσό και πλούτη στις νέες περιοχές. Ο Κορτές εξαφάνισε τον πολιτισμό των Αζτέκων και ο Πιζάρρο των Ίνκας στη δυτική ακτή της Νότιας Αμερικής. Οι αρρώστιες που έφερναν μαζί τους οι Ευρωπαίοι κατακτητές και η υποδούλωση των ντόπιων πληθυσμών οδήγησαν στον αφανισμό τους. Σύντομα δεν υπήρχαν αρκετά εργατικά χέρια και οι Ευρωπαίοι άρχισαν να φέρνουν σκλάβους από τη δυτική Αφρική. Ήταν η αρχή του δουλεμπορίου που σφράγισε την ιστορία της Αφρικής και της Αμερικής. 

Ενώ η Ευρώπη εξαπλωνόταν δυτικά, αντιμετώπιζε ισχυρή πίεση από την Ανατολή, καθώς η Οθωμανική Αυτοκρατορία επεκτεινόταν διαρκώς. Η σημαντική νίκη των ενωμένων ευρωπαϊκών δυνάμεων στη Ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571 ανέκοψε προσωρινά τον επεκτατισμό των Οθωμανών.

• Η Ναυμαχία της Ναυπάκτου από τον Βενετσιάνο ζωγράφο Πάολο Βερονέζε (1528-1588). 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

• Μια νέα ήπειρος Όταν ο Κολόμβος έφτασε στα νησιά της Καραϊβικής πίστεψε πως είχε φτάσει στην Ασία και μάλιστα στις ανατολικές Ινδίες. Γι’ αυτό και ονόμασε τους ντόπιους «Ινδιάνους». Ο Αμερίγκο Βεσπούτσι βάλθηκε να αποδείξει πως το μέρος που βρήκε ο Κολόμβος δεν ήταν η Ασία αλλά μια καινούρια ήπειρος, που ονομάστηκε προς τιμήν του Αμερική. Η ιδέα του να φτάσει κανείς στην Ασία πλέοντας δυτικά έγινε πραγματικότητα με τον θαλασσοπόρο Μαγγελάνο, που ξεκίνησε το 1519 από την Ισπανία, έκανε το γύρο της Νότιας Αμερικής, διέσχισε τον Ειρηνικό Ωκεανό (και του έδωσε το όνομά του), πέρασε από τις Φιλιππίνες και το νότιο άκρο της Αφρικής και κατέληξε στην Ισπανία. Από πέντε πλοία και 242 ναύτες μόνο ένα πλοίο με 18 επιζώντες ολοκλήρωσε τον πρώτο περίπλου της γης. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Αναγέννηση και επιστήμες

Ο Πολωνός Νικόλαος Κοπέρνικος (1473-1543) έφερε επανάσταση στη μέχρι τότε αντίληψη για το σύμπαν με το βιβλίο του De revolutionibus orbium coelestium (Περί των περιφορών των ουρανίων σωμάτων). Η ηλιοκεντρική θεωρία του, ότι δηλ. οι πλανήτες περιστρέφονται γύρω από τον ήλιο, ανέτρεπε τη μέχρι τότε επιστημονικά και θρησκευτικά αποδεκτή αντίληψη ότι η γη παραμένει ακίνητη στο κέντρο του σύμπαντος. Η θεωρία του Κοπέρνικου άλλαξε την πορεία της αστρονομίας και επηρέασε τους επιστήμονες του 17ου αιώνα, όπως τον Κέπλερ και τον Γαλιλαίο. 

Η επιστημονική έρευνα απαιτούσε και όργανα ακριβείας. Το μικροσκόπιο ανακαλύφθηκε το 1590 από τον Ολλανδό κατασκευαστή γυαλιών Hans Janssen και έπαιξε καταλυτικό ρόλο στις αστρονομικές ανακαλύψεις του Γαλιλαίου αλλά και τις μετέπειτα ιατρικές μελέτες των κυττάρων και των βακτηρίων.

Οι ακριβείς αστρονομικές μελέτες είχαν αντίκτυπο στον τρόπο υπολογισμού της εαρινής ισημερίας και επομένως και του εορτασμού του Πάσχα. Έτσι το 1582, ο Πάπας Γρηγόριος ΙΓ’ εξέδωσε διάταγμα με το οποίο αντικαθιστούσε το υπάρχον «Ιουλιανό ημερολόγιο», που είχε σφάλματα υπολογισμού, με το πιο ακριβές «Γρηγοριανό» ημερολόγιο. Το Γρηγοριανό ημερολόγιο είναι σε ισχύ μέχρι σήμερα.

• Άγαλμα του Κοπέρνικου στη Βαρσοβία.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

• Αστρονομία και επανάσταση. Ο όρος revolutio (περιφορά, μεταβολή) που χρησιμοποιούνταν στην αστρονομία, όπως στον τίτλο του κοπερνίκειου βιβλίου De revolutionibus, έγινε σιγά σιγά συνώνυμο κάθε δραστικής αλλαγής, απ’ όπου και προήλθε η λέξη revolution, δηλ. επανάσταση.

Εικόνα