Η αναγέννηση της οργανικής μουσικής
Η μουσική για όργανα ήταν πάντα δημοφιλής, όπως άλλωστε μας δείχνουν οι εικαστικές μαρτυρίες από την εποχή της αρχαιότητας ακόμη. Συνόδευε τις γιορτές, το χορό και το τραγούδι, δεν θεωρούνταν όμως το ίδιο αξιόλογη με τη φωνητική μουσική. Έτσι, ελάχιστα γραμμένα δείγματά της έχουν σωθεί πριν από τον 15ο αιώνα, καθώς οι μουσικοί αυτοσχεδίαζαν και έπαιζαν από μνήμης. Την περίοδο της Αναγέννησης, πάτρονες και μουσικοί δείχνουν μεγαλύτερο ενδιαφέρον στο να καταγράψουν τη μουσική για όργανα. Η εφεύρεση της τυπογραφίας ήταν καταλυτική για την εξάπλωση της οργανικής μουσικής. Την περίοδο της Αναγέννησης τυπώθηκαν πολλά βιβλία που περιγράφουν μουσικά όργανα και δίνουν οδηγίες για το πώς παίζονται. Μία από τις σημαντικότερες και πιο πλούσιες τέτοιες πηγές είναι το βιβλίο του συνθέτη και θεωρητικού Μιχαήλ Πραιτόριους Syntagma musicum (Συστηματική πραγματεία για τη μουσική), που περιέχει πολλές εικόνες και πληροφορίες για τα όργανα της εποχής.
- Σχέδια οργάνων από το Syntagma musicum του Μιχαήλ Πραιτόριους ©
Κατηγορίες οργάνων και είδη οργανικής μουσικής
Οι αναγεννησιακοί μουσικοί χώριζαν τα όργανα σε ηχηρά (για χρήση σε ανοιχτούς χώρους) και χαμηλής μουσικής έντασης (για χρήση σε κλειστούς χώρους). Οι ακροατές μάλιστα εκείνης της εποχής προτιμούσαν να ακούνε σύνολα οργάνων με παρόμοια χροιά, π.χ. διάφορα σε μέγεθος όργανα της οικογένειας του βιολιού (στην Αγγλία τέτοιες ομάδες ονομάστηκαν consorts). Σήμερα είναι δύσκολο να διακρίνουμε για ποια όργανα είναι γραμμένες οι αναγεννησιακές συνθέσεις (με κάποιες εξαιρέσεις), καθώς οι συνθέτες πολύ σπάνια διευκρίνιζαν τους οργανικούς συνδυασμούς. Το πιο πιθανό είναι πως οι εκτελεστές χρησιμοποιούσαν κάθε φορά τα όργανα που ήταν διαθέσιμα, προσαρμόζοντας τη μουσική στις ιδιαιτερότητες των οργάνων που είχαν στα χέρια τους.
Η μουσική που παιζόταν σε όργανα μπορεί να ήταν από παραλλαγές φωνητικών κομματιών ή γνωστών μελωδιών μέχρι χορευτική μουσική που συνόδευε τις κοινωνικές εκδηλώσεις. Ο χορός ήταν σημαντικό κομμάτι της κοινωνικής ζωής και κάθε καλλιεργημένος άνθρωπος όφειλε να ξέρει να χορεύει με χάρη. Οι αναγεννησιακοί χοροί συνήθως συνδυάζονταν σε ζευγάρια, ο πρώτος σε αργό, διμερή ρυθμό, ο δεύτερος σε γρήγορο, τριμερή. Η παβάνα-γκαγιάρντα ήταν ένα τέτοιο ζευγάρι, δημοφιλές σε Γαλλία και Αγγλία, ενώ το πασαμέτσο-σαλταρέλο (πηδηχτός χορός) ήταν αγαπητό στην Ιταλία. Σιγά σιγά οι συνθέτες άρχισαν να γράφουν πρωτότυπη οργανική μουσική, χωρίς δηλ. να βασίζονται σε κάποιο προϋπάρχον πρότυπο, τραγούδι ή χορευτικό σκοπό. Κυρίως βασίζονταν στις τεχνικές αυτοσχεδιασμού που είχαν αναπτύξει με τον καιρό οι οργανοπαίχτες και έδιναν στα κομμάτια τους αυτά τίτλους όπως πρελούδιο, φαντασία, ριτσερκάρε και τοκάτα.
- Ταπισερί, 15ος αιώνας ©. Σε αυτή την αναπαράσταση ένα όργανο ποζιτίφ, ένα λαούτο και μια βιέλα συμμετέχουν σε μια υπαίθρια συναυλία. Προσέξτε τον βοηθό που κινεί τα φυσερά πίσω από το όργανο
Από τις εκλεπτυσμένες αγγλικές παβάνες στις δυναμικές ιταλικές σονάτες
Οι Άγγλοι συνθέτες είχαν προτίμηση στο λαούτο αλλά και σε ένα μικρό πληκτροφόρο όργανο με εύθραυστο ήχο, το βέρτζιναλ (virginal) ή παρθένιο, που παιζόταν συνήθως από νεαρές κοπέλες. Τα κομμάτια που έγραφαν αυτοί οι «Άγγλοι βιργιναλιστές» ήταν συνήθως παραλλαγές πάνω σε χορευτικούς σκοπούς. Η πρώτη τυπωμένη έκδοση με συνθέσεις για βέρτζιναλ κυκλοφόρησε το 1613 σαν γαμήλιο δώρο στην πριγκίπισσα Ελισάβετ. Η συλλογή αυτή με έργα των περίφημων Γουίλλιαμ Μπερντ, Ορλάντο Γκίμπονς (Orlando Gibbons, 1583-1625) και Τζον Μπουλ (John Bull, περ. 1562-1628) είχε τον συμβολικό τίτλο Παρθένια, αναφορά στην παρθένο νύφη, αλλά και πνευματώδες σχόλιο στο όνομα του οργάνου (βέρτζιν=παρθένα) και την πρωτιά της συλλογής. Όπως και στα κομμάτια για λαούτο, η μουσική γραφόταν με μορφή δακτυλισμών (ταμπουλατούρα).
- Βέρτζιναλ από το 1631. Αυτό το μικρό όργανο είχε και άλλες χρήσεις: διάφορα συρταράκια προορίζονταν για κλωστές και βελόνες της κυρίας του σπιτιού.
Βενετία: μια μουσική μητρόπολη
Στην άλλη άκρη της Ευρώπης, στην Ιταλία, ο ισχυρός δόγης της Βενετίας διατηρούσε το δικό του παρεκκλήσι με μεγάλη χορωδία και μόνιμους οργανοπαίκτες. Τα μεγαλειώδη και πολυτελή θεάματα που οργάνωνε ο δόγης στη βασιλική του Αγίου Μάρκου και στην τεράστια πλατεία του πρόβαλλαν με τον καλύτερο τρόπο την οικονομική παντοδυναμία της Δημοκρατίας της Βενετίας. Διευθυντές της χορωδίας του Αγίου Μάρκου γίνονταν οι πιο διάσημοι μουσικοί της εποχής, από τον Βίλλαερτ και τον Τζαρλίνο μέχρι τον Μοντεβέρντι. Γι’ αυτή την υπέρλαμπρη εκκλησία, συνθέτες όπως ο Αντρέα Γκαμπριέλι (Andrea Gabrieli) και ο ανιψιός του Τζοβάννι έγραψαν έργα για δύο ή περισσότερες χορωδίες και οργανικά σύνολα. Συχνά οι δύο χορωδίες στέκονταν στους εξώστες, ενώ μια τρίτη βρισκόταν στο ισόγειο. Οι χορωδίες απαντούσαν η μία στην άλλη και άλλοτε πάλι ένωναν τις φωνές τους σε ένα μεγαλειώδες κρεσέντο. Αυτή η ιδέα των χωριστών συνόλων οδήγησε σε μπαρόκ μορφές όπως το κοντσέρτο και μεταφέρθηκε στην οργανική μουσική κυρίως από τον Τζοβάννι Γκαμπριέλι (Giovanni Gabrieli, περ. 1555-1612). Μια από τις συνθέσεις του μάλιστα, η Sonata pian’ e forte έγινε γνωστή στην ιστορία της μουσικής σαν ένα από τα πρώτα έργα που προσδιόριζε τα όργανα που συμμετέχουν και έδινε εκφραστικές οδηγίες όπως «πιάνο» (piano, δηλ. μαλακά) και «φόρτε» (forte, δηλ. δυνατά).
- Μεγαλειώδης πομπή στην πλατεία του Αγίου Μάρκου ©. Χορωδίες και οργανοπαίκτες ενίσχυαν την αίγλη της εκκλησίας του Αγίου Μάρκου και του δόγη.
Performer Pages Phillip Serna (Treble Viol, Bass Viol and Great Bass)
Publisher Info. Chicago: Dr. Phillip W. Serna, 2019.
Copyright
Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivs 4.0
Performer Pages Phillip Serna (Viola da Gamba)
Performers Phillip W. Serna, Treble, Tenor & Bass Viols with Lute
Publisher Info. Chicago: Dr. Phillip W. Serna, 2020.
ταμπ(ου)λατούρα (tablature)
Σύστημα μουσικής γραφής για το λαούτο και άλλα νυκτά έγχορδα, που δείχνει ποιες χορδές πρέπει να χτυπηθούν και σε ποια σημεία να τοποθετηθούν τα δάκτυλα, αντί να καταγράφει τις νότες της μελωδίας. Ταμπουλατούρες χρησιμοποιούνταν μέχρι τον 17ο αιώνα και για τα πληκτροφόρα όργανα.
Γουίλλιαμ Μπερντ (William Byrd, περ. 1540-1623)
Ο Γουίλλιαμ Μπερντ, ο πιο σημαντικός Άγγλος συνθέτης μετά τον Ντάνσταμπλ (John Dunstable), είχε την εύνοια της βασίλισσας Ελισάβετ και υπηρέτησε στο βασιλικό παρεκκλήσι (Chapel Royal), σημαντικότατο κέντρο ανάπτυξης και προώθησης της αγγλικής μουσικής, για περίπου 50 χρόνια. Παρόλο που ο ίδιος ήταν Καθολικός, έγραψε μουσική τόσο για την Καθολική όσο και για την Αγγλικανική Εκκλησία. Μαζί με τον συνθέτη και πιθανόν και δάσκαλό του Τόμας Τάλλις (Thomas Tallis) εξασφάλισαν το μονοπώλιο των μουσικών εκδόσεων στην Αγγλία για 21 χρόνια (οι εκδότες τότε έπρεπε να έχουν τη βασιλική άδεια προκειμένου να εκδώσουν) και ένα σίγουρο κανάλι προώθησης των έργων τους. Έγραψε για όλα τα αγαπημένα αγγλικά είδη μουσικής: μοτέτα, ανθέμια, λειτουργίες, αλλά και κοσμικά τραγούδια, καθώς και φαντασίες, χορούς και παραλλαγές για όργανα (όπως για σύνολα από βιόλες, viol consorts, πολύ προσφιλή στους Άγγλους).
Performer Pages Robert Rønnes (Bassoon)
Performers Mac Playback Harp
Publisher Info. Ritter von Schleyer Verlag 2014
Οι σύγχρονοί του τον αποκαλούσαν «προφήτη της μουσικής». Και πραγματικά, ο ιδιοφυής αυτός συνθέτης από την Κρεμόνα συνδύασε όλα τα ρεύματα στη μουσική του, η οποία περιλαμβάνει από τα παλαιότερου ύφους πολυφωνικά μαδριγάλια και μοτέτα (stile antico ή prima pratica) μέχρι έργα στα οποία η μουσική ακολουθεί και αναπαριστά βήμα προς βήμα αυτά που περιγράφει το κείμενο (stile moderno ή seconda pratica). Το πιστεύω του μάλιστα ήταν ότι η μουσική πρέπει να υπηρετεί το κείμενο και όχι αντίθετα. Για τις καινοτομίες του κατηγορήθηκε δημόσια από τον θεωρητικό της μουσικής Αρτούζι (Giovanni Maria Artusi). Όμως το άστρο του Μοντεβέρντι συνέχισε να μεσουρανεί. Αφού υπηρέτησε για πολλά χρόνια στην αυλή της Μάντουας (όπου και ανέβηκε ο Ορφέας), ο Μοντεβέρντι έγινε αρχιμουσικός της εκκλησίας του Αγίου Μάρκου στη Βενετία. Πήρε δηλαδή την υψηλότερη θέση που θα μπορούσε να έχει μουσικός εκείνης της εποχής στην Ευρώπη. Έμεινε εκεί από το 1613 μέχρι το θάνατό του το 1643 και έγραψε πολλά έργα θρησκευτικής μουσικής. Το πιο γνωστό από αυτά είναι Οι Εσπερινοί της Παρθένου Μαρίας. Παρόλο που είχε ήδη γίνει κληρικός, πράγμα πολύ συνηθισμένο για τους μουσικούς της εποχής, ο Μοντεβέρντι έγραψε για τα καινούργια δημόσια θέατρα της Βενετίας δύο όπερες: την Επιστροφή του Οδυσσέα στην πατρίδα και τη Στέψη της Ποππαίας (το να είσαι κληρικός δεν συμβαδίζει και πολύ με το να γράφεις για παρανοϊκούς αυτοκράτορες, δολοφονίες και ερωτικά πάθη, όπως στην όπερα Ποππαία!). Αν θες να μάθεις περισσότερα για την Επιστροφή του Οδυσσέα, πήγαινε στη σελίδα http://www.mmb.org.gr/page/default.asp?id=1597&la=1.
Performer Pages Cantores Carmeli Linz (chorus)
Michael Stenov (director)
Publisher Info. Michael Stenov
Performer Pages Cantores Carmeli Linz (chorus)
Michael Stenov (director)
Performers Cantores Carmeli Linz, Collegium Carmeli Tubarum, Michael Stenov
Publisher Info. Michael Stenov
Μπαρόκ (Baroque)
Η περίοδος της μουσικής ιστορίας από το 1600 μέχρι το 1750 περίπου. Από το πορτογαλικό barroco, που σημαίνει «μαργαριτάρι με ακανόνιστο σχήμα
κοντσέρτο (concerto)
Έργο για σόλο όργανο/α και ορχήστρα. Την Μπαρόκ περίοδο δήλωνε επίσης και το συνδυασμό φωνών με ένα ή περισσότερα όργανα.