Ο Μαρτίνος Λούθηρος ©
Η θρησκευτική Μεταρρύθμιση του Λούθηρου έφερε πολλές αλλαγές και στη μουσική.
Το 1517, η ανατρεπτική πράξη του θεολόγου Μαρτίνου Λούθηρου (Martin Luther, 1483-1546) να θυροκολλήσει τις 95 θέσεις του για την αναμόρφωση της Εκκλησίας σε ναό της Βιττεμβέργης είχε σαν αποτέλεσμα τη διάσπαση της χριστιανικής ενότητας στην Ευρώπη. Με την κίνηση του Λούθηρου δημιουργήθηκε η Διαμαρτυρόμενη ή Προτεσταντική Εκκλησία (καταρχάς στη βόρεια Γερμανία και τη Σκανδιναβία), που εξαπλώθηκε με διάφορες μορφές στην Ευρώπη. Η θρησκευτική αυτή Μεταρρύθμιση είχε μεγάλο αντίκτυπο στη μουσική, καθώς ο Λούθηρος πίστευε στον ηθοπλαστικό χαρακτήρα της μουσικής και στην ενεργή συμμετοχή του εκκλησιάσματος στις τελετουργίες. Γι’ αυτό ενθάρρυνε την ενσωμάτωση στη Λειτουργία απλών ύμνων, κατάλληλων για να τραγουδιούνται από τους πιστούς. Οι ύμνοι αυτοί ονομάστηκαν χορικά (chorales) και τα λόγια τους είναι στα γερμανικά. Τα χορικά μπορεί να ήταν καινούριες συνθέσεις (αρκετά μάλιστα συνέθεσε ο ίδιος ο Λούθηρος, που ήταν και μουσικός), συχνά όμως προέρχονταν από το Γρηγοριανό μέλος ή ακόμη από γνωστές κοσμικές μελωδίες (μια τεχνική γνωστή ως κοντραφακτούρα). Τα χορικά έγιναν σιγά σιγά μέρος της παράδοσης και αποτέλεσαν τη βάση για σπουδαία θρησκευτικά έργα της γερμανικής μπαρόκ μουσικής, που γράφτηκαν 200 χρόνια αργότερα.
- Ο Λούθηρος για την μουσική “Πάντα πίστευα στη μουσική. Όποιος γνωρίζει καλά αυτή την τέχνη δεν μπορεί παρά να είναι καλός άνθρωπος, κατάλληλος για όλα τα πράγματα. Γι’ αυτό είναι απαραίτητο να διδάσκεται στα σχολεία. Ο δάσκαλος πρέπει να γνωρίζει πώς να τραγουδά, αλλιώς δεν τον δέχομαι. ”Martin Luther, 1538: «I have always been very fond of music. Whoever is proficient in this art is a good man, fit for all other things. Hence it is absolutely necessary to have it taught in the schools. A schoolmaster must know how to sing or I shan’t tolerate him.”
Αγγλικανική Εκκλησία
Η έμφαση του Λούθηρου στη μουσική ως στοιχείο ενίσχυσης της πίστης και της ευλάβειας δεν είχε την ίδια απήχηση σε άλλα προτεσταντικά δόγματα της Ευρώπης. Στην Ελβετία, τη Γαλλία, τις Κάτω Χώρες και την Αγγλία, ο μεταρρυθμιστής ηγέτης Καλβίνος ήταν δύσπιστος απέναντι στη χρήση της μουσικής στην εκκλησία και ενθάρρυνε μόνο τη χρήση των Ψαλμών του Δαβίδ σε μια πιο απλή, ρυθμική εκδοχή τους (μετρικοί ψαλμοί). Η Εκκλησία της Αγγλίας, ανάλογα με το ποιος βασιλιάς ανέβαινε στον θρόνο, μεταπηδούσε από το Καθολικό στο Προτεσταντικό δόγμα. Ο βασιλιάς Ερρίκος Η’ έπεισε το Κοινοβούλιο να τον ανακηρύξει αρχηγό της Αγγλικής Εκκλησίας και να αποσχιστεί από τη Ρώμη, όταν ο πάπας αρνήθηκε να ακυρώσει τον πρώτο γάμο του (έκανε συνολικά 6!) προκειμένου να παντρευτεί την Άννα Μπολέυν και να αποκτήσει διάδοχο. Η Αγγλικανική Εκκλησία διατήρησε πολλά καθολικά στοιχεία, αλλά καθιέρωσε τα αγγλικά (αντί για τα λατινικά) σαν επίσημη γλώσσα της Λειτουργίας και ανέπτυξε θρησκευτικά μουσικά είδη πέρα από τη βορειοευρωπαïκή πολυφωνική παράδοση. Το ανθέμιο, το αντίστοιχο του μοτέτου αλλά με αγγλικά λόγια, τραγουδιόταν από χορωδία, αλλά υπήρχαν και πιο περίτεχνα ανθέμια για σόλο φωνή, χορωδιακά μέρη και συνοδεία οργάνων. Ο σημαντικότερος Άγγλος συνθέτης που έγραψε έργα τόσο για Καθολικές όσο και για Αγγλικανικές Ακολουθίες (συχνά διακινδυνεύοντας να διωχθεί, μια και ο ίδιος ήταν Καθολικός) ήταν ο Γουίλλιαμ Μπερντ.
- Ο Ερρίκος Η’ (βασ. 1509-1547) ©. Ο Ερρίκος Η’ ήταν ο ίδιος μουσικός και συνθέτης. Του αποδίδονται τουλάχιστον 37 τραγούδια και μερικές οργανικές συνθέσεις.
- Ο Ιωάννης Καλβίνος. Ο Καλβίνος ήταν ο ηγέτης της Μεταρρύθμισης στην Ελβετία, τη Γαλλία, τις Κάτω Χώρες και την Αγγλία. Οι οπαδοί του ονομάζονταν Ουγενότοι στη Γαλλία και Πουριτανοί στην Αγγλία.
- Γουίλλιαμ Μπερντ, Tribue, domine (μοτέτο για έξι φωνές). The Tallis Scholars. Μουσική διεύθυνση Peter Phillips. Ημ/νία συναυλίας 19/1/1996.
Μεταρρύθμιση και Αντιμεταρρύθμιση: δράση και αντίδραση
Κάθε δράση δημιουργεί αντίδραση και η Μεταρρύθμιση του Λούθηρου αφύπνισε τους ηγέτες της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Προκειμένου να καταπολεμήσουν τη διαφθορά και να εμποδίσουν την εξάπλωση των προτεσταντικών ιδεών συγκάλεσαν τη σύνοδο του Τρέντο, που διήρκεσε από το 1545 ως το 1563. Η ορθή χρήση της μουσικής στην εκκλησία ήταν ένα από τα πολλά θέματα που συζητήθηκαν. Σύμφωνα με τους πατέρες, η μουσική πρέπει να δημιουργεί κατάνυξη και να μην οδηγεί τις σκέψεις των πιστών μακριά από την Ακολουθία, ενσωματώνοντας κοσμικές μελωδίες, αλλοιώνοντας τους παραδοσιακούς ύμνους ή κάνοντας τα λόγια ακατανόητα με περίπλοκη πολυφωνία. Ο συνθέτης που το όνομά του συνδέθηκε περισσότερο με αυτή την Αντιμεταρρύθμιση ή Καθολική Μεταρρύθμιση ήταν ο Παλεστρίνα, αφοσιωμένος ρωμαιοκαθολικός ο ίδιος. Το ύφος του Παλεστρίνα χαρακτηρίζεται από καθαρότητα (ελάχιστη χρήση διαφωνιών), ισορροπία, χάρη, ποικιλία και προσοχή στην απόδοση του κειμένου, ώστε όλες οι λέξεις να ακούγονται καθαρά. Η μουσική του Παλεστρίνα θεωρήθηκε το απόγειο της γαλλοφλαμανδικής πολυφωνίας και η αντίστιξη που διδάσκεται σήμερα στα ωδεία βασίζεται κυρίως στους κανόνες που έθεσε η δική μουσική. Τον 17ο και 18ο αιώνα το ύφος του Παλεστρίνα θεωρούνταν παλαιό (stile antico), αλλά οι συνθέτες το σέβονταν και το χρησιμοποιούσαν στις συνθέσεις τους όταν ήθελαν να προσδώσουν βάρος ή να δημιουργήσουν δέος και κατάνυξη.
- Πορτρέτο του Παλεστρίνα. Η ισορροπημένη μουσική του Παλεστρίνα αποτελεί τη βάση της αντίστιξης που διδάσκεται και σήμερα στα ωδεία.
Γρηγοριανό μέλος (Gregorian chant ή plainchant)
Το ρεπερτόριο των μονοφωνικών εκκλησιαστικών ύμνων που ψάλλονταν στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία.
Μπαρόκ (Baroque)
Η περίοδος της μουσικής ιστορίας από το 1600 μέχρι το 1750 περίπου. Από το πορτογαλικό barroco, που σημαίνει «μαργαριτάρι με ακανόνιστο σχήμα»
Διαμαρτυρόμενη (Προτεσταντική) Eκκλησία
Η Eκκλησία που ιδρύθηκε στις αρχές του 16ου αιώνα από τον Μαρτίνο Λούθηρο, σαν αποτέλεσμα θεολογικής διαμάχης και εξέγερσης ενάντια στις αρχές και τις αμφιλεγόμενες πρακτικές (όπως τα περίφημα συγχωροχάρτια) της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας.
ανθέμιο ( anthem)
Πολυφωνική θρησκευτική σύνθεση με αγγλικά λόγια για χρήση στις Αγγλικανικές εκκλησίες.
μοτέτο
Θρησκευτική πολυφωνική σύνθεση πάνω σε λατινικό κείμενο (εκτός των κειμένων της Λειτουργίας). Μετά τον 16ο αιώνα χαρακτηρίζονται ως μοτέτα και θρησκευτικές συνθέσεις με κείμενο στην καθομιλουμένη.
Γουίλλιαμ Μπερντ (William Byrd, περ. 1540-1623)
Ο Γουίλλιαμ Μπερντ, ο πιο σημαντικός Άγγλος συνθέτης μετά τον Ντάνσταμπλ (John Dunstable), είχε την εύνοια της βασίλισσας Ελισάβετ και υπηρέτησε στο βασιλικό παρεκκλήσι (Chapel Royal), σημαντικότατο κέντρο ανάπτυξης και προώθησης της αγγλικής μουσικής, για περίπου 50 χρόνια. Παρόλο που ο ίδιος ήταν Καθολικός, έγραψε μουσική τόσο για την Καθολική όσο και για την Αγγλικανική Εκκλησία. Μαζί με τον συνθέτη και πιθανόν και δάσκαλό του Τόμας Τάλλις (Thomas Tallis) εξασφάλισαν το μονοπώλιο των μουσικών εκδόσεων στην Αγγλία για 21 χρόνια (οι εκδότες τότε έπρεπε να έχουν τη βασιλική άδεια προκειμένου να εκδώσουν) και ένα σίγουρο κανάλι προώθησης των έργων τους. Έγραψε για όλα τα αγαπημένα αγγλικά είδη μουσικής: μοτέτα, ανθέμια, λειτουργίες, αλλά και κοσμικά τραγούδια, καθώς και φαντασίες, χορούς και παραλλαγές για όργανα (όπως για σύνολα από βιόλες, viol consorts, πολύ προσφιλή στους Άγγλους).
πολυφωνία (polyphony)
Ο συνδυασμός δύο ή περισσότερων ανεξάρτητων μελωδικών γραμμών (φωνών) ίσης σημασίας. Από τον 12ο αιώνα μέχρι την περίοδο Μπαρόκ η μουσική είναι πολυφωνική.
Τζοβάννι Πιερλουίτζι ντα Παλεστρίνα (Giovanni Pierluigi da Palestrina, 1525/26-1594)
Αν υπάρχει ένας συνθέτης της Αναγέννησης που επηρέασε τη μουσική σύνθεση και εκπαίδευση μέχρι σήμερα, αυτός είναι ο Τζοβάννι Πιερλουίτζι από την Παλεστρίνα, μια μικρή πόλη κοντά στη Ρώμη. Η μουσική που έγραψε ήταν κυρίως θρησκευτική (104 λειτουργίες και τουλάχιστον 300 μοτέτα είναι μερικά από τα έργα του) και δεν απομακρύνθηκε ποτέ από τη Ρώμη και τις εκκλησίες στις οποίες υπηρετούσε. Ο διάφανος, εύηχος και ευχάριστος ήχος του και η πιστή και καθαρή απόδοση των λέξεων αντικατόπτριζε πλήρως τις απόψεις της Αντιμεταρρύθμισης για την εκκλησιαστική μουσική. Έτσι ο Πάπας Γρηγόριος Γ’ ανέθεσε στον Παλεστρίνα να επιβλέψει μια νέα έκδοση εκκλησιαστικών ύμνων (Γρηγοριανών μελών), απαλλαγμένη από λάθη και παραφθορές αιώνων, ένα εγχείρημα που ολοκληρώθηκε μετά το θάνατό του συνθέτη. Η αναθεωρημένη έκδοση των ύμνων ήταν σε χρήση μέχρι τον 20ό αιώνα, αλλά είναι αμφίβολο κατά πόσο ο Παλεστρίνα και οι συνεργάτες του μπόρεσαν πραγματικά να εντοπίσουν τις πρωτότυπες εκκλησιαστικές μελωδίες. Οι συνθετικές τεχνικές του Παλεστρίνα αποτέλεσαν τη βάση για πραγματείες γύρω από την αντίστιξη, όπως η θρυλική Άνοδος στον Παρνασσό (Gradus ad Parnassum, 1725) του Γιόχαν Φουξ (Johann Fux), και είναι οι ίδιες που διδάσκονται και σήμερα στο μάθημα της αντίστιξης στις μουσικές σχολές παγκοσμίως.
Performer Pages Cantores Carmeli Linz (chorus)
Michael Stenov (director)
Publisher Info. Michael Stenov, 2010.
αντίστιξη
Η τεχνική της πολυφωνικής γραφής, δηλ. του συνδυασμού δύο ή περισσότερων μελωδικών γραμμών με βάση προκαθορισμένους κανόνες.