Τον 15ο αιώνα κυριαρχούν οι Γαλλοφλαμανδοί συνθέτες, που συχνά σταδιοδρομούν όχι στο Βορρά αλλά στην Ιταλία, στο παπικό παρεκκλήσι στη Ρώμη, στον Άγιο Μάρκο της Βενετίας ή στις αυλές ισχυρών ηγεμόνων, όπως οι Μέδικοι και οι Στρότσι στη Φλωρεντία, οι Σφόρτσα στο Μιλάνο, οι Γκονζάγκα στη Μάντουα και οι Έστε στη Φερράρα. Στη βόρεια Ευρώπη τα μεγαλύτερα μουσικά κέντρα αναπτύσσονται γύρω από τον γαλλικό και τον αγγλικό θρόνο και στην αυλή του δούκα της Βουργουνδίας. Βασιλιάδες, δούκες και καρδινάλιοι χρησιμοποιούν τη μουσική σαν έναν τρόπο επίδειξης δύναμης και πλούτου και έτσι προσπαθούν να εξασφαλίσουν την υπηρεσία των καλύτερων συνθετών και τραγουδιστών.
- Ο Λορέντσο των Μεδίκων. Οι Μέδικοι αποτελούσαν την ισχυρότερη οικογένεια της Φλωρεντίας και ήταν σημαντικοί παραγγελιοδότες έργων τέχνης. Ο Μιχαήλ Άγγελος, ο Μποτιτσέλλι, ο Ντονατέλλο αλλά και διάσημοι μουσικοί όπως ο Ίζαακ και ο Αρκαντέλ υπηρέτησαν στα παλάτια τους.
- Το κάστρο της οικογένειας Σφόρτσα στο Μιλάνο. Για τους Σφόρτσα δούλεψε ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, αλλά και ο ξακουστός Ζοσκέν ντε Πρε.
- Το δουκικό παλάτι στη Μάντουα. Οι Γκονζάγκα ήταν σημαντικοί πάτρονες της Μάντουας. Για την αυλή τους έγραψε πολλές συνθέσεις ο περίφημος Κλάουντιο Μοντεβέρντι.
- Η βασιλική του Αγίου Πέτρου στο Βατικανό. Πλήθος ζωγράφοι, γλύπτες, αρχιτέκτονες και μουσικοί κάλυπταν τις ανάγκες της Παπικής Έδρας.
[
- Ο Άγιος Μάρκος της Βενετίας. Ο Άγιος Μάρκος έγινε το μεγαλύτερο μουσικό κέντρο της Ευρώπης τον 17ο αιώνα.
Κατανυκτικοί ύμνοι
Η θρησκευτική μουσική, είτε ήταν μέρος της Λειτουργίας στην εκκλησία είτε ακουγόταν σε ιδιωτικές θρησκευτικές εκδηλώσεις, αποτελούσε αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινής ρουτίνας ενός ηγεμόνα. Οι συνθέτες όλο και πιο συχνά έγραφαν λειτουργικούς κύκλους, δηλ. μελοποιούσαν τα σταθερά μέρη της Καθολικής Θείας Λειτουργίας, κάτι που είχε ήδη ξεκινήσει από τον 14ο αιώνα με τη λειτουργία του Μασώ. Για τον εορτασμό σημαντικών γεγονότων (γεννήσεις, γάμοι, υπογραφές συνθηκών κλπ.), οι συνθέτες έγραφαν μοτέτα με λατινικό κείμενο που βασιζόταν στη Βίβλο ή σε κάποιο ψαλμό και το οποίο συνδεόταν φανερά ή έμμεσα με το γεγονός ή το τιμώμενο πρόσωπο. Τόσο στις πολυφωνικές λειτουργίες όσο και στα μοτέτα, οι συνθέτες βασίζονται στην υπάρχουσα παράδοση: χρησιμοποιούν ένα Γρηγοριανό μέλος ή μια κοσμική μελωδία σαν κάντους φίρμους στη φωνή του τενόρου ή δανείζονται ολόκληρα τμήματα από άλλες πολυφωνικές συνθέσεις, τα οποία επεξεργάζονται ανάλογα (μια τεχνική γνωστή ως παράφραση). Τέτοιοι δανεισμοί ήταν τελείως αποδεκτοί την εποχή εκείνη (οι ιδέες περί πνευματικής ιδιοκτησίας ανάγονται μόλις στον 19ο αιώνα) και μάλιστα επέτρεπαν στους μουσικούς να «παίζουν» με τη σημασία που αποκτούσε η παλαιότερη σύνθεση στο πλαίσιο της νέας περίστασης. Αυτές οι υποβόσκουσες νοηματικές συνδέσεις, που μόνο το καλλιεργημένο, μυημένο ακροατήριο μπορούσε να αποκωδικοποιήσει, ασκούσαν ιδιαίτερη γοητεία στους μουσικούς και στο κοινό. Περίφημος για τα θρησκευτικά του έργα στο δεύτερο μισό του 15ου αιώνα ήταν ο Γιοχάννες Όκεγκεμ, που συχνά έγραφε και κανόνες, δηλ. οδηγίες για το πώς να εκτελεστεί η σύνθεση. Αυτοί οι κανόνες κάθε άλλο παρά απλές υποδείξεις ήταν: χρειάζονταν αποκωδικοποίηση και εμπειρία από τη μεριά των τραγουδιστών για να μην καταλήξουν σε παραφωνίες!
- Γιάκομπ Όμπρεχτ (Jacob Obrecht, 1480-1504) ©. Τα πορτρέτα μουσικών της Αναγέννησης σπανίζουν. Εδώ εικονίζεται ο Γιάκομπ Όμπρεχτ, νεότερος από τον Όκεγκεμ, που έπεσε θύμα της επιδημίας πανούκλας στη Φερράρα το 1504.
Ο πρίγκιπας των μουσικών
Ο πιο φημισμένος συνθέτης στα τέλη του 15ου και τις αρχές του 16ου αιώνα ήταν ο Ζοσκέν ντε Πρε. Οι σύγχρονοί του τον σύγκριναν με τον Μιχαήλ Άγγελο και τον εξύμνησαν σαν «πρίγκιπα των μουσικών» και «πατέρα των συνθετών». Δούλεψε στην υπηρεσία μεγάλων Iταλών ηγεμόνων, καθώς και στο παπικό παρεκκλήσι στη Ρώμη, και έγραψε έργα θρησκευτικά (λειτουργίες και μοτέτα) και κοσμικά, κυρίως τραγούδια με γαλλικά λόγια (σανσόν). Η απαράμιλλη τέχνη του στο να αποδίδει με τρόπο μουσικό το νόημα και τα συναισθήματα του κειμένου που μελοποιούσε συμβάδιζε με τα ανθρωπιστικά ιδεώδη περί μουσικής. Από τον Ζοσκέν και μετά, η ιστορία της μουσικής γίνεται η ιστορία της έκφρασης νοημάτων και συναισθημάτων, κάτι που θεωρούμε αυτονόητο σήμερα, αλλά ήταν καινούριο στα τέλη του 15ου αιώνα. Για τους μουσικούς της επόμενης γενιάς, αυτούς δηλ. που έδρασαν στα μέσα του 16ου αιώνα, ο Ζοσκέν έγινε πρότυπο προς μίμηση, όπως αυτά που αντιπροσώπευαν οι καλλιτέχνες και συγγραφείς της αρχαιότητας για τις άλλες τέχνες και τις επιστήμες.
- Ζοσκέν ντε Πρε; Αυτό είναι το μόνο πιθανό πορτρέτο που έχουμε από αυτόν τον σπουδαίο μουσικό.
Άσεμνα τραγούδια
Την τέχνη του Ζοσκέν την απογείωσε ο Ορλάντο ντι Λάσσο, ένας συνθέτης της επόμενης γενιάς, που συνέθεσε περισσότερα από 2000 έργα, από κατανυκτικούς θρησκευτικούς ύμνους μέχρι τολμηρά τραγούδια στα γαλλικά, ιταλικά, γερμανικά ή φλαμανδικά. Σε κάθε περίπτωση, οι συνθέσεις του ερμηνεύουν με ρητορικό, εκφραστικό και δραματικό τρόπο το κείμενο που μελοποιούν, είτε πρόκειται για έναν ψαλμό στα λατινικά είτε για ένα ερωτικό τραγούδι με τολμηρά και συχνά πρόστυχα, για τα σημερινά τουλάχιστον δεδομένα, λόγια.
- Ο Ορλάντο ντι Λάσσο όπως τον ζωγράφισε ένας καλλιτέχνης του 19ου αιώνα
Από το σανσόν στο μαδριγάλι
Τα σανσόν, δηλ. τα τραγούδια με γαλλικά λόγια, ήταν το κύριο είδος κοσμικής μουσικής όχι μόνο στις γαλλόφωνες περιοχές, αλλά και στην Ιταλία. Ωστόσο, η ανάπτυξη της ιταλικής ποίησης από το 1530 περίπου και ύστερα οδήγησε τους Ιταλούς συνθέτες σε νέες μορφές σύνθεσης. Το σημαντικότερο είδος ιταλικής κοσμικής μουσικής ήταν το μαδριγάλι, βασισμένο σε ποιήματα ερωτικά, γεμάτα πνεύμα και πάθος. Μέσα από τα μαδριγάλια, η Ιταλία πήρε τα ηνία της ευρωπαϊκής μουσικής για τους επόμενους δύο αιώνες. Η δραματική, εκφραστική απόδοση του ποιητικού κειμένου ήταν κύριο μέλημα και για τους συνθέτες μαδριγαλιών, οι οποίοι συχνά κατέφευγαν σε «μαδριγαλισμούς», δηλ. σε μουσικές απεικονίσεις των κειμένων. Αν π.χ. το κείμενο μιλά για τον ουρανό, η μελωδία ανεβαίνει προς ψηλότερες νότες, ενώ αν μιλά για τον Άδη, το πιο πιθανό είναι να κατεβαίνει στις χαμηλές νότες. Στο βωμό της εκφραστικότητας οι συνθέτες συχνά παραβίαζαν τους κανόνες σύνθεσης εισάγοντας διάφωνα διαστήματα και χρωματικές νότες. Η επιθυμία για δραματική έκφραση του κειμένου έδωσε σταδιακά μια θεατρική διάσταση στα μαδριγάλια και τελικά οδήγησε στη γέννηση διαφόρων ειδών δραματικής μουσικής (δηλ. μουσικής με σκηνική δράση) και πάνω απ’ όλα της όπερας γύρω στο 1600. Πολλές γενιές συνθετών συνέβαλαν στην αλλαγή του ύφους των μαδριγαλιών: από τα συγκρατημένα μαδριγάλια του Βίλλαερτ (Adrian Willaert, περ. 1490-1562), στα ηχητικά τολμηρά του Τσιπριάνο ντε Ρόρε (Cipriano de Rore, 1516-1565) και του Κάρλο Τζεζουάλντο στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα και στα θεατρικά μονοφωνικά μαδριγάλια με οργανική συνοδεία του Μοντεβέρντι και του Κατσίνι στο γύρισμα του 17ου αιώνα.
- Καραβάτζιο (1571-1610), «Ο λαουτίστας» ©. Ο Καραβάτζιο ζωγράφισε αυτό το νεαρό αγόρι που τραγουδά ενώ παίζει λαούτο. Το βιβλίο του είναι ανοιχτό στο μαδριγάλι “Voi sapete” του Γαλλοφλαμανδού συνθέτη Ζακ Αρκαντέλ, από μια συλλογή που εκδόθηκε το 1538.
- Άντριαν Βίλλαερτ (Adrian Willaert, περ. 1490-1562) ©. Αυτός ο Φλαμανδός συνθέτης έγινε αρχιμουσικός στον Άγιο Μάρκο της Βενετίας και δίδαξε πολλούς μεγάλους μουσικούς. Λέγεται πως ο ίδιος υπήρξε μαθητής του Ζοσκέν ντε Πρε.
Η ιταλική μουσική στη μόδα
Τα ιταλικά μαδριγάλια είχαν τεράστια απήχηση και στη μουσική του Βορρά. Στην Αγγλία μάλιστα, στα τέλη του 16ου αιώνα, οτιδήποτε ιταλικό —τέχνη, μουσική, ενδυμασία— γινόταν αμέσως της μόδας. Ο Σαίξπηρ έγραψε θεατρικά έργα που διαδραματίζονται στην Ιταλία, όπως το Ρωμαίος και Ιουλιέττα και Ο έμπορος της Βενετίας, ενώ οι Άγγλοι συνθέτες άρχισαν να γράφουν μαδριγάλια με αγγλικούς στίχους. Γύρω στο 1600 έγινε δημοφιλές ένα είδος τραγουδιού για φωνή και συνοδεία λαούτου, το λαουτοτράγουδο (lute song). Τα λαουτοτράγουδα συνήθως καταγράφονταν με γραφή δακτυλισμών ή ταμπουλατούρας, όπου η μουσική γραφή υποδεικνύει ποιες χορδές του λαούτου πρέπει να χτυπηθούν και σε ποια σημεία να τοποθετηθούν τα δάκτυλα, αντί να αποτυπώνει τη μελωδία που ακούγεται. Ο πιο φημισμένος συνθέτης λαουτοτράγουδων, αλλά και αγγλικών μαδριγαλιών, ήταν ο Τζον Ντόουλαντ (John Dowland, περ. 1563-1626). Τα τραγούδια αυτά προαναγγέλλουν το μονωδικό ύφος της εποχής Μπαρόκ που θα ακολουθήσει.
- Τζον Ντόουλαντ, Flow my tears (Κυλήστε, δάκρυά μου). Σύνολο Μπαρόκ Μουσικής Sinfonia. Michael Chance, κόντρα τενόρος. Ημ/νία συναυλίας 10/11/1999.] [Τα τραγούδια του Ντόουλαντ είναι πολύ συχνά μελαγχολικά και γλυκόπικρα.
- Τυπωμένη έκδοση του τρίτου βιβλίου τραγουδιών του Ντόουλαντ από το 1603. Αυτή η τυπωμένη έκδοση ενός τραγουδιού του Ντόουλαντ μας λέει πολλά για το πώς μπορεί να παιζόταν ένα τραγούδι. Εδώ υπάρχουν δύο δυνατότητες: ένας σολίστας τραγουδά και συνοδεύει με λαούτο από την αριστερή σελίδα (δες την ταμπουλατούρα που συνοδεύει τη μελωδία) ή τέσσερις τραγουδιστές κάθονται γύρω από ένα τραπέζι και διαβάζουν από το ίδιο βιβλίο (δες τη διευθέτηση των φωνών στη δεξιά σελίδα). Σίγουρα οι ερμηνευτές βρίσκονταν πολύ κοντά ο ένας στον άλλον, κάτι που έδινε την ευκαιρία για κοινωνική επαφή και συχνά ερωτοτροπίες.
Οι κυρίες της μουσικής: συνθέτριες, τραγουδίστριες, πάτρωνες
Τα μαδριγάλια γράφονταν κυρίως από άντρες συνθέτες, παρόλο που προορίζονταν για να τραγουδηθούν από γυναίκες και άντρες σε κοινωνικές συγκεντρώσεις. Οι γυναίκες την εποχή εκείνη δεν είχαν επαγγελματικές προοπτικές και προορίζονταν κυρίως για σύζυγοι ή μοναχές. Λίγες ξεχώρισαν ως ποιήτριες και ακόμη λιγότερες ως συνθέτριες. Η Μανταλένα Καζουλάνα ήταν η πρώτη συνθέτρια που είδε τα έργα της να εκδίδονται και να αναγνωρίζονται από τους συγχρόνους της. Κάποιες γυναίκες αριστοκρατικής καταγωγής έγιναν γνωστές σαν τραγουδίστριες. Στην αυλή μάλιστα του φιλόμουσου Δούκα Αλφόνσο ντ’ Έστε στη Φερράρα δημιουργήθηκε το concerto delle donne, ένα μουσικό σύνολο αποκλειστικά από γυναίκες, που έγινε διάσημο για τις εκλεπτυσμένες, δεξιοτεχνικές και παραστατικές ερμηνείες μαδριγαλιών. Σύντομα και άλλοι ευγενείς στη Μάντουα και στη Φλωρεντία μιμήθηκαν το παράδειγμα της Φερράρας. Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως η μουσική ήταν την εποχή εκείνη ένα μέσο επίδειξης δύναμης και πλούτου. Άλλες αριστοκράτισσες, συχνά αξιόλογες μουσικοί και οι ίδιες, έπαιξαν σημαντικό ρόλο σαν πάτρωνες των τεχνών. Η Ιζαμπέλλα ντ’ Έστε, επιδέξια μουσικός και τραγουδίστρια, ξεχώρισε σαν προστάτρια μουσικών στην αυλή της Μάντουας. Στο Βορρά, η Μαργαρίτα της Αυστρίας ήταν μουσικός και συνθέτρια και της οφείλουμε την ύπαρξη δύο πολύ σημαντικών χειρογράφων με έργα Γαλλοφλαμανδών συνθετών, ενώ στην Αγγλία η Ελισάβετ Α’ (κόρη του βασιλιά Ερρίκου H’ και της δεύτερης συζύγου του Άννας Μπολέυν) υποστήριξε με θέρμη την ανάπτυξη της αγγλικής μουσικής.
- Το δουκικό παλάτι των Έστε στη Φερράρα. Από εδώ ξεκίνησε το περίφημο concerto delle donne, ένα μουσικό σύνολο αποκλειστικά από γυναίκες, που το μιμήθηκαν πολλές αυλές της Ιταλίας.
- Το δουκικό παλάτι στη Μάντουα. Εδώ η Ιζαμπέλλα ντ’ Έστε, η ίδια επιδέξια μουσικός και τραγουδίστρια, δημιούργησε μια λαμπρή μουσική σκηνή.
λειτουργία ή λειτουργικός κύκλος (λατ. missa, αγγλ. mass, γαλλ. messe)
Πολυφωνική μελοποίηση των σταθερών κειμένων της Ρωμαιοκαθολικής Λειτουργίας, αυτών δηλ. που δεν αλλάζουν από Κυριακή σε Κυριακή ή από γιορτή σε γιορτή. Τα κείμενα αυτά είναι πέντε: Kyrie (Κύριε ελέησον), Gloria (Δόξα εν υψίστοις Θεώ), Credo (Πιστεύω), Sanctus - Benedictus (Άγιος Κύριος Σαβαώθ - Ευλογητός) και Agnus Dei (Ο αμνός του Θεού). Οι συνθέτες μελοποιούν αυτά τα πέντε μέρη από τον 14ο αιώνα.
Γκυγιώμ ντε Μασώ (Guillaume de Machaut, περ. 1300-1377)
Η μουσική του θεωρείται το αποκορύφωμα της Αρς Νόβα. Είχε ήδη χειροτονηθεί ιερέας όταν μπήκε στην υπηρεσία του βασιλιά της Βοημίας, ακολουθώντας τον σε στρατιωτικές εκστρατείες σε όλη την Ευρώπη. Ο Μασώ κατέγραψε τα ηρωικά κατορθώματα του αφέντη του σε μακροσκελή ποιήματα, από τα οποία αντλούμε και εμείς κάποια στοιχεία για τη ζωή του συνθέτη. Πάντα κινούνταν σε κύκλους αριστοκρατικούς, πράγμα που του επέτρεψε να επιβλέψει τη δημιουργία περίτεχνων χειρογράφων με τα ποιητικά και μουσικά του έργα. Μαζί με τα ερωτικά σανσόν και τα αφηγηματικά ποιήματα, ο Μασώ συνέθεσε την πρώτη πλήρη πολυφωνική λειτουργία (Messe de Nostre Dame, δηλ. Λειτουργία της Παναγίας), μελοποιώντας και τα πέντε σταθερά της μέρη (Κύριε, Δόξα, Πιστεύω, Άγιος-Ευλογητός και Αμνός του Θεού). Μετά τον Μασώ, η σύνθεση τέτοιων κύκλων καθιερώθηκε και η πολυφωνική λειτουργία αποτέλεσε ένα από τα σημαντικότερα μουσικά είδη της Αναγέννησης.
Μοτέτο
Θρησκευτική πολυφωνική σύνθεση πάνω σε λατινικό κείμενο, εκτός από αυτά της Λειτουργίας. Από τον 16ο αιώνα αρχίζουμε να συναντούμε και μοτέτα με κείμενο στην καθομιλουμένη.
Missa super Bella Amfitrit' altera, LV 1146 (Lassus, Orlande de), Gloria
Performer Pages Cantores Carmeli Linz (chorus)
Michael Stenov (director)
Publisher Info. Michael Stenov, 2006.
Γρηγοριανό μέλος (Gregorian chant ή plainchant)
Το ρεπερτόριο των μονοφωνικών εκκλησιαστικών ύμνων που ψάλλονταν στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία.
κάντους φίρμους (cantus firmus)
Σημαίνει σταθερή μελωδία. Πρόκειται για μια προϋπάρχουσα μελωδία, συχνά ένα Γρηγοριανό μέλος ή ένα κοσμικό τραγούδι, πάνω στην οποία βασίζεται μια νέα πολυφωνική σύνθεση.
τενόρος
- Στην πολυφωνική μουσική του Μεσαίωνα, η φωνή που τραγουδά την προϋπάρχουσα μελωδία, πάνω στην οποία βασίζεται η σύνθεση.
- Η σχετικά ψηλή ανδρική φωνή.
Γιοχάννες Όκεγκεμ (Johannes Okeghem, περ. 1420-1497)
Γεννημένος στη βορειοανατολική Γαλλία, υπηρέτησε τρεις Γάλλους βασιλιάδες και χειροτονήθηκε κληρικός (όπως οι περισσότεροι συνθέτες του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης) το 1464. Σε αντίθεση με τον κοσμοπολίτη Ντυφαί, ο Όκεγκεμ ταξίδεψε ελάχιστα, αλλά η μουσική του έγινε γνωστή σε όλη την Ευρώπη. Ίσως επειδή ο ίδιος ήταν μπάσος, χρησιμοποίησε περισσότερο από άλλους συνθέτες βαθιές μελωδικές γραμμές, που δίνουν στη μουσική του έναν σκοτεινό χαρακτήρα. Έγραψε μερικά από τα πιο διάσημα πολυφωνικά σανσόν, όπως το "D’ung aultre aymer" (Αν αγαπούσα άλλον), που τα μιμήθηκαν άλλοι συνθέτες. Μερικές από τις λειτουργίες του βασίζονται σε επινοητικούς κανόνες, τους οποίους το κοινό μπορεί να μην αντιλαμβανόταν, ευχαριστούσαν όμως -και ίσως μερικές φορές βασάνιζαν- τους τραγουδιστές που τους αποκρυπτογραφούσαν.
• Missa Mi mi (Ockeghem, Johannes), Kyrie
Performer Pages Cantores Carmeli Linz (chorus)
Michael Stenov (director)
Publisher Info. Michael Stenov
Κανόνας
Στον Μεσαίωνα και την Αναγέννηση σημαίνει οδηγίες για το πώς από μια μελωδία θα προκύψουν άλλες για χρήση στην ίδια σύνθεση (π.χ. μια δεύτερη μελωδική γραμμή που τραγουδιέται με τις ίδιες νότες αλλά στη διπλάσια ταχύτητα ή που διαβάζεται αντίστροφα, από το τέλος προς την αρχή). Από τα μέσα του 16ου αιώνα και μετά ο όρος κανόνας δηλώνει την πιστή μίμηση μιας φωνής από μια άλλη.
σανσόν (chanson)
Κοσμικό τραγούδι με γαλλικά λόγια, κυρίως τα πολυφωνικά τραγούδια από τον 14ο μέχρι τον 16ο αιώνα.
Motets et Chansons des XVe et XVIe siècles, OL-LD 91,
Desprez: Si j'ay perdu mon amy
Performers Le Chœur des Flûtes à bec de la Chapelle de Bourgogne
Silva Devos, Louis Devos, Charles Kœnig (recorders) Nos.1-12
La Maîtrise de la Chapelle de Bourgogne (chorus)
Bernardin Van Eeckhout (conductor) Nos.13-21
Publisher Info. Editions de L’Oiseau-Lyre OL-LD 91, 1955.
• Missa de Beata Virgine, NJE 3.3 (Josquin Desprez), Kyrie
Performers Dessoff Chœurs, Paul Boepple (conductor)
Publisher Info. Club National du Disque (Phonothèque de la culture) CND 901, ca.1960.
Copyright Creative Commons Zero 1.0 - Non-PD US
Ορλάντο ντι Λάσσο (Orlando di Lasso, περ. 1532-1594)
Παρόλο που παρέμεινε στο ίδιο πόστο, την αυλή του δούκα της Βαυαρίας, για 40 περίπου χρόνια (από τους λίγους αναγεννησιακούς συνθέτες που είχαν τέτοια επαγγελματική σταθερότητα), αυτός ο κοσμοπολίτης Γαλλοφλαμανδός συνθέτης ταξίδευε συχνά στη Γαλλία, την Ιταλία και τις Κάτω Χώρες και ερχόταν σε επαφή με τις διεθνείς μουσικές τάσεις. Σε ηλικία 24 ετών είχε ήδη εκδώσει συλλογές με μαδριγάλια, σανσόν και μοτέτα. Τα τεχνάσματα που χρησιμοποίησε προκειμένου να αποδώσει εικόνες, συναισθήματα και νοήματα δημιούργησαν μια ισχυρή γερμανική ρητορική παράδοση που έφτασε μέχρι τον Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ, τον 18ο αιώνα. Οι 2000 περίπου συνθέσεις του περιλαμβάνουν 57 λειτουργίες, πάνω από 700 μοτέτα και εκατοντάδες κοσμικά τραγούδια στα γαλλικά, ιταλικά, φλαμανδικά ή γερμανικά, πολύ συχνά με τολμηρό περιεχόμενο.
- Un jour vis un foulon, LV 380 (Lassus, Orlande de)
Performers Ensemble vocal Jean Paul Kreder
Publisher Info. Chansons françaises de la Renaissance
Paris: Erato, 1957. LDE 1044 A.
Copyright Public Domain - Non-PD US
Μαδριγάλι (ιταλ. madrigale, δηλ. «τραγούδι στη μητρική γλώσσα»)
Τα μαδριγάλια του 16ου αιώνα ήταν πολυφωνικές συνθέσεις για τέσσερις τουλάχιστον φωνές πάνω σε ιταλική ποίηση. Συχνά υπήρχε συνοδεία από μουσικά όργανα. Τα θέματα ήταν κυρίως ερωτικά, με συχνές αναφορές στη βουκολική ποίηση και σεξουαλικούς υπαινιγμούς. Προορίζονταν για σύνολα αντρικών και γυναικείων φωνών και συνήθως παίζονταν σε κοινωνικές συγκεντρώσεις, μετά από γεύματα, ή σε μουσικές ακαδημίες. Μεγάλοι Ιταλοί ποιητές που μελοποιήθηκαν ήταν ο Πετράρχης, ο Αριόστο, ο Τάσσο και ο Γκουαρίνι. Τα μαδριγάλια ήταν εξαιρετικά δημοφιλή: στο διάστημα από το 1530 ως το 1600 εκδόθηκαν τουλάχιστον 2000 συλλογές.
Πολλά σονέτα του Πετράρχη μελοποιήθηκαν από συνθέτες μαδριγαλιών.
διαφωνία
Συνήχηση από νότες που δίνουν την αίσθηση πως δεν ταιριάζουν μεταξύ τους και απαιτούν λύση, δηλ. μετάβαση σε ένα σύμφωνο (εύηχο) διάστημα.
όπερα (opera)
Από το λατινικό opus, που σημαίνει «έργο». Η όπερα είναι ένα θεατρικό έργο (δράμα) που τραγουδιέται και συνδυάζει πλοκή, ποίηση, μουσική, σκηνικά και κοστούμια.
Κάρλο Τζεζουάλντο (Carlo Gesualdo, περ. 1561-1613)
Αυτός ο πρίγκιπας από τη Βενόζα ήταν από τους λίγους συνθέτες αριστοκρατικής καταγωγής (στην Αναγέννηση ήταν υποτιμητικό για έναν ευγενή να συνθέτει επώνυμα ή να εκδίδει τα έργα του). Η ζωή του ήταν θυελλώδης, καθώς δολοφόνησε τη γυναίκα του και τον εραστή της για να παντρευτεί αργότερα τη Λεονόρα ντ’ Έστε, ανιψιά του δούκα της Φερράρας. Τα μαδριγάλια του είναι ιδιαίτερα εκφραστικά, με ασυνήθιστα πολλές για την εποχή διαφωνίες. Οι ακραίοι πειραματισμοί του με τη χρωματική μουσική επηρέασαν ακόμη και συνθέτες του 20ού αιώνα, όπως τον Ιγκόρ Στραβίνσκι.
• Moro, lasso, al mio duolo (Gesualdo, Carlo)
Performers Chorale Emile Passani
Publisher Info. Madrigalistes Italiens
Paris: L’Anthologie sonore, 1943. AS 258.
Reissue Combatimento di Tancredi e Clorinda
Paris: L’Anthologie sonore, 1963. 527B.
Copyright
Public Domain - Non-PD US
Οι σύγχρονοί του τον αποκαλούσαν «προφήτη της μουσικής». Και πραγματικά, ο ιδιοφυής αυτός συνθέτης από την Κρεμόνα συνδύασε όλα τα ρεύματα στη μουσική του, η οποία περιλαμβάνει από τα παλαιότερου ύφους πολυφωνικά μαδριγάλια και μοτέτα (stile antico ή prima pratica) μέχρι έργα στα οποία η μουσική ακολουθεί και αναπαριστά βήμα προς βήμα αυτά που περιγράφει το κείμενο (stile moderno ή seconda pratica). Το πιστεύω του μάλιστα ήταν ότι η μουσική πρέπει να υπηρετεί το κείμενο και όχι αντίθετα. Για τις καινοτομίες του κατηγορήθηκε δημόσια από τον θεωρητικό της μουσικής Αρτούζι (Giovanni Maria Artusi). Όμως το άστρο του Μοντεβέρντι συνέχισε να μεσουρανεί. Αφού υπηρέτησε για πολλά χρόνια στην αυλή της Μάντουας (όπου και ανέβηκε ο Ορφέας), ο Μοντεβέρντι έγινε αρχιμουσικός της εκκλησίας του Αγίου Μάρκου στη Βενετία. Πήρε δηλαδή την υψηλότερη θέση που θα μπορούσε να έχει μουσικός εκείνης της εποχής στην Ευρώπη. Έμεινε εκεί από το 1613 μέχρι το θάνατό του το 1643 και έγραψε πολλά έργα θρησκευτικής μουσικής. Το πιο γνωστό από αυτά είναι Οι Εσπερινοί της Παρθένου Μαρίας. Παρόλο που είχε ήδη γίνει κληρικός, πράγμα πολύ συνηθισμένο για τους μουσικούς της εποχής, ο Μοντεβέρντι έγραψε για τα καινούργια δημόσια θέατρα της Βενετίας δύο όπερες: την Επιστροφή του Οδυσσέα στην πατρίδα και τη Στέψη της Ποππαίας (το να είσαι κληρικός δεν συμβαδίζει και πολύ με το να γράφεις για παρανοϊκούς αυτοκράτορες, δολοφονίες και ερωτικά πάθη, όπως στην όπερα Ποππαία!). Αν θες να μάθεις περισσότερα για την Επιστροφή του Οδυσσέα, πήγαινε στη σελίδα http://www.mmb.org.gr/page/default.asp?id=1597&la=1.
• 11 Madrigali, CND 839 (Monteverdi, Claudio), Uncenerite spoglie
Performers Lagrime d'amante, SV 111 (tracks 1-6)
Claire Mazella, Marcelle Dumontet, René Lacourse, Claude Letourneau (voices)
George Little (conductor, harpsichord)
Ο ελισαβετιανός αυτός συγγραφέας (το απόγειο της καριέρας του συμπίπτει με τη βασιλεία της Ελισάβετ Α’) θεωρείται ο μεγαλύτερος ποιητής και δραματουργός της Αγγλίας. Ξεκίνησε την καριέρα του σαν ηθοποιός, θεατρικός συγγραφέας και συνιδιοκτήτης ενός λονδρέζικου θιάσου. Καθιερώθηκε με την κωμωδία, πριν στραφεί στις σπουδαίες τραγωδίες του όπως ο Άμλετ, ο Οθέλλος και ο Μάκβεθ. Ξεχωριστό στοιχείο των έργων του ωστόσο είναι η συνύπαρξη του τραγικού με το κωμικό. Παρόλο που αναγνωρίστηκε από τους σύγχρονούς του, ο Σαίξπηρ αποθεώθηκε την περίοδο του Ρομαντισμού: συγγραφείς, ζωγράφοι και μουσικοί εμπνεύστηκαν από τα έργα του, και η επιρροή του συνεχίζεται αμείωτη μέχρι σήμερα.
ταμπ(ου)λατούρα (tablature)
Σύστημα μουσικής γραφής για το λαούτο και άλλα νυκτά έγχορδα, που δείχνει ποιες χορδές πρέπει να χτυπηθούν και σε ποια σημεία να τοποθετηθούν τα δάκτυλα, αντί να καταγράφει τις νότες της μελωδίας. Ταμπουλατούρες χρησιμοποιούνταν μέχρι τον 17ο αιώνα και για τα πληκτροφόρα όργανα.
μονωδία (monody)
Το φωνητικό ύφος που σχετίζεται με τις πρώτες όπερες της εποχής Μπαρόκ και δηλώνει μια μελωδία για έναν τραγουδιστή και απλή συνοδεία οργάνου.
Μπαρόκ (Baroque)
Η περίοδος της μουσικής ιστορίας από το 1600 μέχρι το 1750 περίπου. Από το πορτογαλικό barroco, που σημαίνει «μαργαριτάρι με ακανόνιστο σχήμα
Μανταλένα Καζουλάνα (Maddalena Casulana, περ. 1544-περ. 1590)
Για μια γυναίκα της Αναγέννησης ήταν σχεδόν αδύνατο να σταδιοδρομήσει επαγγελματικά. Ωστόσο η Μανταλένα Καζουλάνα έγινε η πρώτη συνθέτρια της οποίας τα έργα (μαδριγάλια) εκδόθηκαν και θεωρήθηκαν ισάξια με των ανδρών συναδέλφων της. Έχοντας επίγνωση της αξίας της, έγραψε στην αφιέρωση της πρώτης της έκδοσης πως ήθελε να αποκαλύψει τη ματαιόδοξη πλάνη των ανδρών που πιστεύουν πως το πνευματικό χάρισμα της σύνθεσης είναι κάτι που δεν μπορούν να το έχουν οι γυναίκες.